Non-Muslim citizens as foreigners within: how Ecnebi became Yabancı from the Ottoman Empire to the Turkish Republic

ABSTRACT

Since the establishment of the Republic in 1923, any non-Muslim born in Turkey, whatever his/her religion, is a Turkish citizen as are any of his/her Muslim fellows. However, sometimes he/she might consider him/herself an alien and might even be regarded as such by the official authorities. The purpose of this article is to shed light on this reality from an historical perspective. Based on the comparison of two terms (ecnebi and yabancı, both meaning foreigner) that had become frequently used during the last Ottoman decades, the analysis establishes to what degree ecnebi was replaced by yabancı in official republic terminology. The article argues that this change might be related to the formation of less visible categories of foreigners that partly originated from the confessional imperial framework based on the differentiation between Muslims and non-Muslims. Far from being set aside as the Kemalists have long claimed, this framework has prevailed. It partly explains to what extent, as a result, in the history of the Turkish Republic, non-Muslim Turkish citizens have sometimes been regarded as ‘foreigners within’ (içerdeki yabancı).

Acknowledgments

Olivier Bouquet wishes to express his deep thanks to Emre Öktem for his bibliographical help and precious remarks on Republican Law, Emmanuel Szurek and Edhem Eldem for their useful comments, and Malika McCosh and Muriel Domenach for their corrections.

Disclosure statement

No potential conflict of interest was reported by the author.

Notes

1. ‘Serap öğretmen çeşmenin üzerindeki yazıya dikkat etti: ‘Barad oğlu Mıgdıs Hayratı’ yazıyordu. Bir anlam veremedi. Yabancı bir kelimeydi ama acaba ne demekti? Namaz için abdest alan Hacı Amca ayrıca eğilip çeşmenin kurnasından kana kana su içti. ‘Elhamdüllah’ dedikten sonra. ‘Toprağın bol olsun Mıgdıs Efendi’ diye mırıldandı. Bu arada Serap öğretmene dönerek anlatmaya başladı: - Öğretmen kızım, bu çeşmeyi tamir ettiren Ermeni'nin adıdır Mıgdıs. Bir Osmanlı tebaasıymış. Vakıf kurmuş. Evet, bu toprakların gayrımüslim insanları da çeşitli vakıflar kurmuşlar. Serap öğretmen yeni bir şey daha öğrenmişti’. The vakf is mentioned as ‘Magdis Kiregos (Mığdıs) Vakfı; kurucunun lakabı: Baradoğlu (1277 H., 1860 M.)’ (Tarihte İlginç Vakıflar (Ankara: Vakıf Genel Müdürlüğü Yayınları, 2012), p.23).

2. Vakıf Medeniyeti ve Şehir (Ankara: Vakıf Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013); M. Yıldız, Balkanlar'daki Osmanlı Vakıf Mirasından Amca Hasan Ağa Vakfı (Istanbul: Rağbet, 2012).

3. As a recent example of it, see Dünya Vakıflar Konferansı. 23--24 Eylül 2013. Istanbul (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2014).

4. I want to thank Araks Şahiner-Erdem for this indication.

5. See my Les noblesses du nom. Essai d'anthroponymie ottomane (Turnhout: Brepols, 2013).

6. ‘Est Turc celui qui désire et aime l’être’ (quoted in Tekin Alp, Le Kémalisme (Paris: Alcan, 1937), p.254).

7. ‘Pour appartenir à la même Nation, iI n'est pas indispensable d'appartenir à la même race et à la même religion, mais parler la même langue, avoir la même culture et le même idéal’ (Ibid., p.255).

8. On the limitations and contradictions of these policies, see S. Akgönül, Les Grecs de Turquie: processus d'extinction d'une minorité de l’âge de l’État-nation à l’âge de la mondialisation (Paris/Louvain-La-Neuve, L'Harmattan/Bruylant-Academia, 2004); A. Aktar, Vergisi ve ‘Türkleştirme’ Politikaları (Istanbul: İletişim, 2000); S. Aslan, ‘Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey’, European Journal of Turkish Studies, Vol.10, 2009 (http://ejts.revues.org/index4142.html); S. Aslan, Nation-Building in Turkey and Morocco: Governing Kurdish and Berber Dissent (Cambridge: Cambridge University Press, 2014); M. Baer, ‘The Double Bind of Race and Religion: The Conversion of the Dönme to Turkish Secular Nationalism’, Society for Comparative Study of Society and History, Vol.46, No.4, Oct. 2004, pp.682–708; M. Baer, ‘Turkish nationalism and the Dönme’, in H.-L. Kieser (ed.), Turkey Beyond Nationalism.Towards Post-Nationalist Identities (London: I. B. Tauris, 2006), pp.67–73; M. Baer, The Dönme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, and Secular Turks (Stanford: Stanford University Press, 2010); R. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni (Istanbul: İletişim, 1999); S. Cağaptay, Islam, Secularism, and Nationalism in Modern Turkey. Who is a Turk? (New York: Routledge, 2006); H. Eissenstat, ‘Turkic Immigrants/Turkish Nationalism: Opportunities and Limitations of a Nationalism in Exile’, The Turkish Studies Association Bulletin, No.25/2-26/1 (2001–2002), pp.25–50; H. Eissenstat, ‘Metaphors of Race and Discourse of Nation: Racial Theory and the Beginnings of Nationalism in the Turkish Republic’, in P. Spickard (ed.), Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World (New York: Routledge, 2005), pp.239–56; L. Emekçioğlu, Recovering Armenia: The Limits of Belonging in Post-Genocide Turkey (Stanford: Stanford University Press, 2016); C. Guttstadt, Türkiye, Yahudiler ve Holokost (Istanbul: İletişim, 2012); Ç. Okutan, Bozkurt'tan Kur'an'a Millî Türk Talebe Birliği (MTTB) 1916–1980 (Istanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2004); T. Suciyan, The Armenians in Modern Turkey: Post-Genocide Society, Politics and History (London: I. B. Tauris, 2011).

9. On the ongoing dilemma of the management of diversity in Turkey from a historical and legal perspective, see D. Bayır, Minorities and Nationalism in Turkish Law (New York: Routledge, 2013).

10. To quote a book, albeit dedicated to modern art issues (A. Antmen, Hale Tenger, İçerdeki yabancı. Stranger within (Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007)).

11. Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü (Istanbul: Sev, 1997), p.789.

12. On the Muhacirin Komisyonu (Commission of Refugees, 1860) that took over Caucasian refugees, see A. Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856--1876) (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997), pp.105–86.

13. Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü, p.405. Scrutinizing the catalogue of the Archives of the Turkish Republic (Cumhuriyet Arşivi), N. Uzman has found that muhacir and göçmen were, respectively, quoted 450 and 120 times for the 1923–1934 period and 40 and 140 for the 1934–1937 period (‘Türkiye'nin Mülteci ve Muhacir Politikaları (1934–1947)’ (PhD dissertation, Gazi University, Ankara, 2013), pp.6–7).

14. According to the Sharia or Koranic Law, the legal status of non-Muslim subjects was characterised by the obligation to pay an individual tribute or poll-tax (djizye or kharadj) and by various symbolic forms of subjection.

15. T.-X. Bianchi, Dictionnaire Français-Turc (Paris: Dondey-Dupré, 1843), Vol.1, p.661. The author also associates ‘ecanib u agyar’ with ‘étrangers, en parlant de ceux qui n'ont pas de famille’.

16. Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü, p.834.

17. On openness and permeability to aliens, see E. Eldem, ‘Foreigners at the Threshold of Felicity: the Reception of Foreigners in Ottoman Istanbul’, in D. Calabia and S.T. Christensen (eds.), Cultural Exchange in Early Modern Europe, Vol.II, Cities and Cultural Exchange in Europe, 1400--1700 (Cambridge: Cambridge University Press and European Science Foundation), 2007, pp.114–31.

18. D. Panzac, ‘Démographie’, in F. Georgeon, N. Vatin and G. Veinstein (eds.), Dictionnaire de l'Empire ottoman (Paris: Fayard, 2015), pp.235–40.

19. B. Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Oxford: Oxford University Press, 1968, 2nd ed.), p.344, footnote 36.

20. ‘Bir din ve mezhebde bulunan cemaat; millet-i islam’ (Ş. Sami, Kamus-i Türki (Istanbul: İkdam, 1317/1900), p.1400).

21. A. Yıldız, ‘Ne Mutlu Türküm Diyebilene’. Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919--1938) (Istanbul: İletişim, 2001), pp.50–52.

22. -Peki bu bayrak kimin bayrağı Dursun? dedim. Bu Türk dedikleri kim?

- ?! (…)

-Sen hiç Türk görmedin mi? (…)

-Köye hiç gelmedi ki bay öğretmem, dedi.

-Kim gelmedi?

-O işte, Türk dediğin.

-Peki sen nesin oğlum?

-Müslümanım öğretmenim.

-Kimden belledin bunu?

-Hoca Efendi dediydi ki, biz dediydi, hepimiz Müslümanız!

-Oğlum Müslümansın, anladık. Hepimiz Müslümanız. O bizim dinimiz. Hangi milletteniz biz?

Senin bir milletin yok mu?

-Bilmiyom bay öğretmem....” (S. Arısoy, Karapürçek (Istanbul: Varlık Yayınevi, 1958), p.80; my translation).

23. A. Yıldız offers a detailed study on ‘kök-paradigmaları’ related to the conceptions of Turkish nationality and citizenship (‘Ne Mutlu Türküm Diyebilene’, pp.126–54; quotations from this author).

24. See E. Eldem, ‘Reshuffling Nationality and Ethnicity. The Ottoman Bank Staff from Empire to Republic’, in T. de Graaf, J. Jonker and J.-J. Mobron (eds.), European Banking Overseas, 19th--20th Century (Amsterdam: ABN AMRO Historical Archives, 2002), pp.179–211.

25. O.J. Schmitt, Les Levantins. Cadres de vie et identités d'un groupe ethno-confessionnel de l'Empire ottoman au « long » 19^e siècle (Istanbul: Isis, 2007), p.56. As an example of dynamic frenk mahallesi (Frank district) in Salonika, see M. Anastassiadou, ‘Les Occidentaux de la place’, in G. Veinstein (ed.), Salonique 1850--1918. La ville des Juifs et le réveil des Balkans (Paris: Autrement, 1992), pp.143–52.

26. According to A. Tietze, the word was used by Ferec and Mustafa Ali, respectively, during the fifteenth and sixteenth century (Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (Istanbul, Vienna: Simurg, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Vol.1, 2002), p.687).

27. F. Meninski, Lexicon Arabico-Persico-Turcicum (Vienna: Iosephi Nobilis de Kurzböck, 1780), Vol.1, p.47.

28. A firman dated Ev. M. 1061 (Jan. 1651) orders that someone ‘from outside’ (ecnebiden) should be hired as an administrator (mütevelli) of an imperial foundation (Haremeyn vakfı), specifying that he should not be related to places where tax resources (mukataa) were auctioned (Evkâf-ı Hümayun Müfettişliği Mahkemesi Şer'iyye Sicili, 48, 292). I want to thank Kenan Yıldız for having generously shown this document to me.

29. J.-B. Belot, Dictionnaire Français-Arabe (Beirut: Imprimerie catholique, 1952), p.465.

30. Düstur I/1 (Istanbul: Matbaa-i Amire, 1289/1872), pp.16–8.

31. D. Kélékian, Dictionnaire turc-français (Istanbul: Mihran, 1911), p.53.

32. F. Mehdi, İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin Tatbikat-ı Hazırası (Samsun: Matbaa-i Cemil, 1325/1909).

33. Eldem, ‘Foreigners’.

34. H. İnalcık, ‘The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy’, in M. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East (London: Oxford University Press, 1970), pp.207–18.

35. According to the official guide, the most ancient registers kept in the Prime Minister Archives were set up in 1567, and the latest in 1913 (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2010), pp.41–7). For an example of transcription of a late Ottoman register, see Ö. Erdinç, ‘003 ve 003M Numaralı Düvel-i Ecneniye Defterlerinin Transkripsyonu ve Değerlendirmesi’ (Master thesis, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla, 2015).

36. Ecnebi Anonim ve Sermayesi Eshama Münkasem Şirketler ile Ecnebi Sigorta Şirketleri Kanun-i Muvakkati, Istanbul (Istanbul: Hukuk Matbaası, 1339/1341).

37. M.Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (Istanbul: Millî Eğitim Bak. Yay., 1993), Vol.1, p.500.

38. Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü, p.325.

39. N. Mallouf, Dictionnaire Français-Turc (Paris: Maisonneuve, 1881, 3rd ed.), p.291.

40. In Arabic alike (Belot, Dictionnaire, p.465).

41. S. Bey, Dictionnaire français-turc (Istanbul: Mihran, 1898, 2nd ed.), p.780.

42. F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary (London: Routledge and Kegan Paul, 1977), p.19.

43. H. Avni, 1908’de Ecnebi Sermayesine Karşı İlk Kalkınmalar (İstanbul: Akşam Matbaası, 1935); D.Y. Cetinkaya, The Young Turks and the Boycott Movement: Nationalism, Protest and the Working Classes in the Formation of Modern Turkey (London: I. B. Tauris, 2013).

44. ‘Ecnebi Anonim ve Sermayesi Eshama Münkasim Şirketler ile Ecnebi Sigorta Şirketleri Hakkında Kunun-i Mivakkat’, 30 Teşrin-i sani 1330, Düstur, II. Tertip (Istanbul: Matbaa-i Amire), Vol.7, pp.142–8.

45. Z. Toprak, Milli İktisat-Milli Burjuvazi (Istanbul: Tarih Vakfı, 1995), p.64.

46. Ibid., p.65.

47. R.L. Chambers, ‘Ahmed Cevdet Paşa: The Formative Years of an Ottoman Transitional’ (Unpubl. PhD dissertation, Princeton, 1968), p.60.

48. H. Sadoğlu, Türkiye'de Ulusçuluk ve Dil Politikaları (Istanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003).

49. ‘Sâir elsine-i ecnebîyi öğrendiğimiz gibi Arabî ve Fârisîyi de öğrenebiliriz’ (A. Cevat [Emre], Türkçe Sarf ve Nahiv. Eski Lisân-ı Osmânî Sarf ve Nahiv, in G. Sağol, E. Şahin and N. Yıldız (eds.) (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004), pp.3–4.

50. Y.Z. Öksüz, Türkçenin Sadeleşme Tarihi, Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995), p.19; E. Szurek, ‘Gouverner par les mots. Une histoire linguistique de la Turquie nationaliste’ (PhD, EHESS, Paris, 2013), pp.100–102.

51. I am indebted to E. Szurek who provided me with valuable information.

52. ‘Gökalp sums up his requirements in the matter of linguistic reform in the triple formula: modernization and Europeanization of the language in respect of notions, Islamization in respect of scientific terms, and Turkification in respect of all other words, and of grammar, syntax and orthography’ (U. Heyd, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp (London: Luzac & Company Ltd. and the Harvill Press Ltd., 1950), pp.115–21, p.119).

53. ‘Bu esası ecnebi kelimelere de teşmil ederek fasahatçilerin sigara, jaket, Evropa şeklinde yazdıkları bu kelimeleri, halkın telâffuzu vechile (cigara, caket, Avrupa) yazmak lâzımdır’ (Z. Gökalp, Türkçülüğün Esasları, in M. Kaplan (ed.) (Ankara: Kültür Bak. Yayınları, 1990), p.113).

54. Kamus-i Türki. Kaffe-i Lugat-ı Türkiye ile lisan-ı Türkide Müstamel Kelimat ve Istılahat-ı Arabiye ve Farisiye ve Ecnebiyeyi Cami Olarak Lisanımızın Mükemmel Lügat Kitabıdır (Istanbul: İkdam, 1317/1899–1900).

55. It is nowhere to be found in the Çağdaş Türkçe-İngilizce Redhouse Sözlüğü (Istanbul: Sev, 1983) whereas ecnebi has an entry, p.111.

56. H.S. Yeter, ‘İslam Hukunda Müste'men (Yabancılar) Hukuku (Dört Halife Dönemi)’ (Unpub. PhD thesis, Marmara University, Istanbul, 2002).

57. T. Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük (Istanbul: Adam, 1976), p.555; K. Steuerwald, Almanca-Türkçe Sözlük (Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1974), p.228; İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü (Istanbul: Sev, 2006), p.380.

58. In the Büyük Sözlük (Istanbul: Fono, 2004), ecnebi, albeit quoted in Turkish, is not mentioned at the entry ‘étranger’ (p.282, p.902). Yabancı does not appear in F. Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Istanbul: Aydın, 1993).

59. ‘Extraneus, advena, peregrinus’ (Meninski, Lexicon, Vol.IV, p.1163). In his Kamus-i Türki (p.1520), Ş. Sami offers an entry for yaban, not for yabancı, whereas he translates ‘étranger’ by ‘yabancı’ first in his Dictionnaire français-turc (p.780).

60. As examples of omissions, see Pakalın, Osmanlı; Devellioğlu, Osmanlıca; M. Kanar, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (Istanbul: Sev, 2009); F. Yılmaz, Osmanlı Tarih Sözlüğü (Istanbul: Gökkubbe, 2010).

61. S. Bey, Dictionnaire français-turc, p.780.

62. Z. Gökalp, Türkçülüğün Esasları, p.114.

63. Y.K. Karaosmanoğlu, Yaban (Istanbul: İletişim, 1983), p.16 (1st ed.: 1932).

64. Yılmaz, Osmanlı, p.146.

65. Ibid., p.691.

66. Ecneb: ‘uzaklaştırılmış’ (Y. Çağbayır, Ötüken Türkçe Sözlük (Istanbul: Ötüken, 2007), Vol.2, p.1358; Y. Kocabay, Türkçe-Fransızca Büyük Sözlük (Ankara: Okutman, 1991), p.226; D. Kélékian, Dictionnaire turc-français (Istanbul: Amedi Matbaası, 1928), p.1348).

67. Yabânî, ‘waste, desolate, uncultivated’; yâban, ‘desert’ (Steingass, A Comprehensive, p.1528).

68. Kélékian, Dictionnaire, 1928, p.1348.

69. Meninski, Lexicon, Vol.4, p.1163.

70. C.B. du Meynard, Dictionnaire turc-français (Paris: Leroux, 1886), Vol.2, p.875.

71. ‘Ne yanlış inançta imişim: Vatan yolunda ölecek kırk kişi yoktur, sanırdım! Galiba, düşman da, Osmanlıları benim gibi görmüş. Evet, Osmanlılar söz arasında vatanı umursamaz gibi görünürler. O kadar umursamaz gibi görünürler ki, konuştuğun adamı, taştan yapılmış, resim zannedersin. Hele, karşılarında bir düşman göster; hele, vatanın mukaddes topraklarını bir yabancının murdar ayağı ile çiğneyeceğini anlasınlar işte o vakit, halka başka bir hâl geliyor! Işte o vakit insan, en miskin köylü ile benim aramda hiç fark bulamıyor! İşte o vakit, o abalı kebeli Türkler, o tatlı sözlü, yumuşak yüzlü köylüler, o çifte koşulur öküzden fark etmek istemediğimiz biçâreler aradan bütün bütün kayboluyor dar yerlerine Osmanlılığın, kahramanlığı ruhu meydana çıkıyor’ (N. Kemal, Vatan yahut Silistre (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990), p.56–7). Translation by A. Ersoy, in B. Trencsényi and M. Kopecek (eds.), National Romanticism: The Formation of National Movements, Vol.2, Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe 1770–1945 (Budapest/New York: CEU Press, 2007), pp.486–93.

72. Ibid., p.487.

73. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.576942eb102978.62848269.

74. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara University Press, 1993 (2nd ed.).

75. Tarama Sözlügü (Ankara: Türk Dil Kurumu), p.4184.

76. İ.H. Danişmend, Fransızca-Türkçe: Resimli Büyük Dil Kılavuzu (Istanbul: Kanaat Kitabevi, 1967), p.492, p.1469.

77. Türkçe Sözlük (Ankara: Türk Dil Kurumu, 1983), Vol.2, p.1263.

78. Türkçe Sözlük (Ankara: Türk Dil Kurumu, 1983), Vol.2, pp.1263–4; Derleme Sözlüğü (Ankara Ü. Basimevi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993 (2nd ed.)), Vol.11, p.4112.

79. R. Aybay, Yabancılar Hukuku (Istanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2005), p.12.

80. ‘Bir başka milletle ilgili’ (Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi, Vol.11, 1973, p.682).

81. ‘Tanınmayan’ (Türkçe Sözlük (Ankara: Türk Dil Kurumu, 1983), Vol.2, p.1263).

82. ‘Boris Johnson kim mi? Yabancı değil’ (Özcan Tikit, ‘Avrupa'yı Sarsan %12,5 Osmanlı’, Haber Türk, June 26 2016, pp.6–7).

83. Ş. Mardin, ‘The Nakşibendi Order in Turkish History’, in R. Tapper (ed.), Islam in Modern Turkey. Religion, Politics and Literature in a Secular State (London: I. B. Tauris, 1991), pp.121–4, p.122.

84. S. Yalçın, Efendi. Beyaz Türklerin Büyük Sırrı (İstanbul: Doğan Kitap, 2004); id., Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı. Efendi-2 (İstanbul: Doğan Kitap, 2006).

85. ‘Dee, sizin gibi yabanın biriydi’ (Karaosmanoğlu, Yaban, p.16).

86. E. Weber, Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural France 1870--1914 (Stanford: Stanford University Press, 1976).

87. As shown in Emre Öktem's article.

88. L. Emekçioğlu, Recovering Armenia.