Cold War Cooperation: The KGB and Poland’s Security Service in Operation Kaskada and Operation Kama

Abstract

The increasing tension in international politics during the Cold War increased the importance of intelligence services throughout the world. Security services on both sides of the Iron Curtain were an important tool for gathering information on the enemy and for destroying political opponents. Moscow and its allies readily used their secret services for their purposes, both international and domestic. During the Cold War, the State Committee for Security (KGB) tightened its links to intelligence and counterintelligence services of the Soviet Bloc (SB) countries. One example of such cooperation is the joint operation of the KGB and the SB—Security Service of the Polish People’s Republic—in the 1970s and 1980s, called Operation Kaskada, and its subset, Operation Kama. The KGB and SB actions focused on compromising expat activists of the Organization of Ukrainian Nationalists and on finding their allies in the USSR and Poland. The strategies used by both intelligence services led to closing a courier route from the West into the USSR and to seizing a contingent of documents that Moscow then used expertly for its propaganda and political ends. Given its efficacy, the operative model used by the Soviet intelligence agents is in all probability still used by Russian intelligence and counterintelligence services.

Notes

1 Institute of National Remembrance Archives, Warsaw Reading Room (AIPN BU), ref. 0656/1, Porozumienia o współpracy między PRL a ZSRR lata 1957–1971, Porozumienie o współpracy pomiędzy organami bezpieczeństwa ZSRR i PRL z 12 stycznia 1957 r., c. 2–3.

2 Ibid., c. 4.

3 AIPN BU, ref. 0656/1, Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 27 listopada 1971 r., c. 30–35.

4 Ibid.

5 Współpraca SB MSW PRL z KGB ZSRR w latach 1970–1990. Próba bilansu, ed. Z. Nawrocki, with D. Gregorczyk and R. Oleszkowicz (Warszawa, 2013), pp. 36–37.

6 Ch. Andrew and O. Gordijewski, KGB (Warszawa, 1999), p. 560; “Współpraca SB MSW PRL z KGB ZSRR…,” pp. 99–118; D. Gregorczyk, “Wybrane aspekty funkcjonowania Połączonego Systemu Ewidencji Danych o Przeciwniku (PSED) w latach 1977–1990,” Res Politicae, T. VII (2015), pp. 11–24; E. Zając, “Polska w połączonym Systemie Ewidencji danych o Przeciwniku (PSED)—próba rekonstrukcji,” in Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia, edited by A. Nowak (Warszawa, 2010), pp. 543–543.

7 Institute of National Remembrance Archives, Katowice (further: AIPN Ka), ref. 048/1707 T. I, Meldunek operacyjny z dnia 22.11.1976 r., c. 8–9.

8 Ch. Andrew and W. Mitrochin, “Archiwum Mitrochina” (Warszawa, 2001), pp. 644–645; P. Sudopłatow, “Wspomnienia niewygodnego świadka” (Warszawa, 1999), pp. 236–237.

9 The National Alliance of Russian Solidarists (NTS) is an anticommunist organization of Russian emigrants (the White émigrés) who worked from exile after the Bolshevik rise to power. During the Cold War, NTS members actively opposed the USSR, for instance participating in Radio Free Europe or smuggling propaganda materials into the USSR (e.g. Operation Strzała). In the second half of the twentieth century, the KGB got professionally interested in the NTS. А. П. Столыпин. На службе России. О черки по истории Н Т С (Frankfurt am Main, 1986), p. 292. https://vtoraya-literatura.com/pdf/stolypin_a_p_na_sluzhbe_rossii_1986_text.pdf; Ю. Чикарлеев, Трагедия НТ: Эпизод таŭноŭ воŭны (New York: 1987). https://vtoraya-literatura.com/pdf/chikarleev_tragediya_nts_1987__ocr.pdf

10 N. Polmar and T. H. Allen, “Księga Szpiegów. Encyklopedia” (Warszawa, 2000), pp. 293–295; Хлобустов Олег Максимович, КГБ СССР 1954–1991. Таŭны гибелŭ Великои державы, То самое 5-е Управление КГБ СССР. https://military.wikireading.ru/13411 (accessed 4 May 2021); В. Тольц, “Пятёрка” и “пятёрышники”—45 лет Пятого управления КГБ, 14 июля 2012. https://www.svoboda.org /a/24644056.html (accessed 22 April 2021).

11 Współpraca SB MSW PRL z KGB ZSRR…, p. 32; 5 Abteilung für KGB der UdSSR als tat. Struktur des KGB des UdSSR. https://solydus.ru/de/5-otdel-kgb-sssr-chem-zanimalsya-struktura-kgb-sssr-istoriya-sozdaniya-kgb.html (accessed 5 May 2021).

12 AIPN Ka, ref. 048/1707, Pismo KGB ( Tłumaczenie) z dnia 12 sierpnia 1980 r., T. III, c. 35–37.

13 AIPN Ka, ref. 048/1707, Meldunek operacyjny z dnia 22.11.1976 r..., T. I, c. 8–9.

14 J. Necio, “Służba Bezpieczeństwa PRL a Ukraińcy—przykłady z czasów ‘małej stabilizacji,’” Przegląd Geopolityczny, Vol. 26 (2018), pp. 125–141.

15 See G. Motyka, “Tak było w Bieszczadach” (Warszawa, 1999); G. Motyka, “Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła” (Kraków, 2011).

16 See E. Misiło, Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, Vol 1. Dokumenty (Warszawa, 1996); E. Misiło, Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, Vol 2, Dokumenty (Warszawa, 1999).

17 AIPN Ka, ref. 032/102, Sprawozdanie z pracy operacyjnej Grupy IV-tej Wydziału II-go po zagadnieniu ośrodków nacjonalistycznych za IV kwartał 1960 r., c. 155–163.

18 P. Piotrowski (Ed.), “Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza T.II, 1956–1975” (Warszawa, 2006), pp. 14–15; H. Dominiczak, “Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990” (Warszawa, 1997), pp. 130–131.

19 AIPN Ka, 048/1707, Informacja z dnia 25.01 1977, T. I, c. 128–129.

20 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Meldunek operacyjny z dnia 22.11.1976 r.…, c. 15–17.

21 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Pismo KGB (Tłumaczenie) z dnia 10 maja 1978 r., T. I, c. 238.

22 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Plan przedsięwzięć operacyjnych do sprawy operacyjnego rozpracowania krypt. “KAMA” z dnia 30.09.1978 r., T. I, c. 42–53.

23 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Meldunek operacyjny z dnia 13.03.1979 r., T. II, k. 60–66.

24 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Pismo KGB (tłumaczenie) z dnia 9 lipca 1979 r., T. II, k. 88.

25 AIPN Ka, ref. 048/1707, Meldunek operacyjny z dnia 21.08.1985 r., T. I, c. 122–130.

26 Ibid.

27 AIPN Ka, ref. 048/1707, Notatka służbowa dotycząca sprawy operacyjnego rozpracowania kryp. “KAMA” z dnia 22.07.1983 r., T. III, c. 100–102.

28 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Plan realizacji sprawy operacyjnego rozpracowania krypt. “KAMA” z dnia 1.08.1983 r., T. III, c. 109–113.

29 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Protokół z przekazania Zarządowi V KBP ZSRR materiałów przejętych przy zatrzymaniu osób w sprawie “KAMA” z dnia 23 sierpnia 1983 r., T. III, c. 142–144.

30 AIPN Ka, sygn. 048/1707, Wniosek o wydanie wizy administracyjnej dla ob. Republiki Francuskiej z dnia 22.081983 r., T. III, c. 139; Wniosek o wydanie wizy administracyjnej dla ob. ZSRR z dnia 22.081983 r., T. III, c. 140.

31 “Trybuna Robotnicza,” No. 308, 23 August 1983; “Żołnierz Wolności,” No. 36, 11–12 February 1984.

32 AIPN Ka, ref. 048/1707, Przekład z języka rosyjskiego artykułu pt. “Pewnego dnia w sierpniu o fiasku jednej prowokacji ukraińskich burżuazyjnych nacjonalistów” z gazety Izwiestja nr 327 /20673/ z dnia 23.11.1983 r., T. IV, c. 11–15.

33 AIPN Ka, ref. 048/1707, Plan dotyczący realizacji materiału filmowego ds. krypt. “KAMA” z dnia 1-2.08.1984 r., T. IV, c. 40–42.

34 AIPN Ka, ref. 048/1707, Pismo MSW z dnia 22 lipca 1984 r., T. IV, c. 39.

35 See A. Krzak, “Afera MOCR-TRUST 1921–1927, Toruń 2020”; A. Krzak, “Afera MOCR-TRUST,” in Wywiad i kontrwywi II RP, T. II, edited by Tadeusz Dubicki (Łomianki, 2012), c. 95–124.

Additional information

Notes on contributors

Dariusz J. Gregorczyk

Dariusz J. Gregorczyk is an Assistant Professor in the Department of National Security at the Jan Długosz University of Humanities and Life Sciences in Częstochowa, Poland, and a member of the European Association for Security and Center for National and International Security at the University of Belgrade. He has numerous publications related to the Polish security service of intelligence and counterintelligence and cooperation between Polish and Soviet security services. He is an expert in security and the protection of classified information. The author can be contacted at [email protected]