In the Circle of Power: Friends of King Vladislav IV Vasa

Abstract

Any early modern ruler had to have devoted supporters. Most of them gathered around the king in order to obtain specific official and financial benefits, and sometimes they had similar political views to the monarch. However, this issue looked a bit different in relation to Vladislav IV Vasa, king of Poland and grand duke of Lithuania, who was considered by the nobility as a sympathetic and easy-going ruler (as opposed to his more secretive father, Sigismund III). Vladislav was a king who made friendships easily, and people close to him were very clearly at the centre of influence and thus political power. One of the main objectives of this article is to indicate when and how the magnates established private contacts with Vladislav as prince and how they developed once he became king. A separate issue discussed centres on categories related to the understanding of friendship as an element of privacy in the early modern period. Through an in-depth analysis of the letters and memoirs left by the elite of the Polish-Lithuanian state, case studies of private friendships emerge, including the King’s close relationships with Adam Kazanowski, Jan Stanislaw Sapieha, Gerard Denhoff, Aleksander Ludwik Radziwiłł, Krzysztof Radziwiłł and several others.

Notes

1 The article was made as a result of research conducted as part of SONATA 17 project titled ‘Social and Economic Clientele of Jan Stanisław Sapieha. A Study of the History of Factions in the Grand Duchy of Lithuania’ (project no. 2021/43/D/HS3/01419) financed by the National Science Centre in Cracow.

2 This correspondence is stored in both the Ossoliński National Institute in Wrocław (Zakład Narodowy im. Ossolińskich), 2219/II (hereafter Oss.) and the Library of the Polish Academy of Arts and the Polish Academy of Sciences in Krakow (Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie) (hereafter B.PAUPAN), 362.

3 Antoni Muchliński (ed.), Listy Władysława IV do Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego W. X. Litewskiego pisane 1612-1632 z autografów Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu (Cracow, 1867).

4 Albrycht Stanisław Radziwiłł, Pamiętnik, Vol. 1, edn Adam Przyboś and Roman Żelewski (Warsaw, 1980).

5 Jerzy Ossoliński, Pamiętnik, edn Jan Kolasa and Jarema Maciszewski (Wrocław, 2004).

6 Marceli Olma, ‘Językowe ekwiwalenty gestów w korespondencji małżeńskiej Heleny Pawlikowskiej’, LingVaria 4 (7), (2009), pp. 193-4; Aleksandra Ziober, Postawy elit Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec elekcji Władysława IV Wazy i Michała Korybuta Wiśniowieckiego (Cracow, 2020), pp. 155-6; Gabriella Del Lungo Camiciotti, ‘Letters and Letters Writing in Early Modern Culture: An Introduction’, Journal of Early Modern Studies 3 (2014), p. 24; Gary Schneider, The Culture of Epistolarity. Vernacular Letters and Letter Writing in Early Modern England, 1500–1700 (Newark, 2005), pp. 22-28; Jakub Rogulski, ‘Memory of Social Elites. What Should Not Be Forgotten: The Case of the Lithuanian Princes in the Sixteenth to Eighteenth Centuries’, The Court Historian 22 (2017), pp. 189-210.

7 B. Wojciszke, Psychologia społeczna (Warsaw, 2011), p. 312.

8 For this conceptualisation of ‘friendship’ in the Polish-Lithuanian Commonwealth, see: Urszula Augustyniak, ‘O przyjaźni. Przyczynek do badań stosunków klientarnych’, in Barbara Otwinowska, Alina Nowicka-Jeżowa, Jerzy Kowalczyk and Adam Karpiński (eds), Necessitas et ars. Studia staropolskie dedykowane Profesorowi Januszowi Pelcowi (Warsaw, 1993), vol. II, p. 128; Aleksandra Jakóbczyk-Gola, ‘Jan Zamoyski i Bernardo Morando przyjaźń i inspiracja’, in Agnieszka Czechowicz and Małgorzata Trębska (eds), Przyjaźń w epoce staropolskiej (Lublin, 2013), p. 139; and Tomasz Ślęczka, ‘Amicita et Mars. Staropolscy pamiętnikarze o przyjaźni podczas wojny’, in Czechowicz and Trębska, Przyjaźń w epoce staropolskiej, p. 179.

9 Augustyniak, O przyjaźni. Przyczynek, p. 128.

10 Władysław Czapliński, Władysław IV i jego czasy (Warsaw, 1972), p. 9.

11 Henryk Wisner, Władysław IV Waza (Wrocław, 2009), p. 11.

12 Stanisław Kobierzycki, Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego, edn Janusz Byliński and Włodzimierz Kaczorowski (Wrocław, 2015), p. 20.

13 Władysław Czapliński, Na dworze króla Władysława (Warsaw, 1959), pp. 55-6.

14 Henryk Lulewicz and Andrzej Rachuba (eds), Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XVIII wieku. Spisy (Kórnik, 1994), nos 444, 1253, 1507.

15 Adam Przyboś (ed.), Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624–1625 (Cracow, 1977), p. 17; Wisner, Władysław IV Waza, p. 45; Czapliński, Na dworze króla, pp. 36-49; Władysław Czapliński, Władysław IV i jego czasy (Warsaw, 1972), pp. 69-74; Artur Śliwiński, Król Władysław IV (Warsaw, 1925), pp. 29-33. For more information about the European trip: Dariusz Wajs, ‘Podróż królewicza Władysława Wazy z lat 1624–1625. Próba systematyzacji celów podróży i ich realizacja’, in Anna Łysiak-Łątkowska and Magdalena Nowak (eds), Niezwykła podróż (Gdańsk, 2021), pp. 203-15; Jacek Żukowski, ‘Listy Władysława Wazy i inne nieznane źródła do jego europejskiej peregrynacji z archiwów szwedzkich i niemieckich’, Kronika Zamkowa 2, 68, (2015), pp. 59-121; Przemysław Deles, ‘Polityczne uwarunkowania podróży królewicza Władysława Zygmunta Wazy po Europie’, Kronika Zamkowa 2, 42, (2001), pp. 87-106.

16 Czapliński, Władysław IV i jego czasy, p. 376.

17 Henryk Lulewicz, ‘Sapieha Jan Stanisław’, Polski Słownik Biograficzny 34, 5 (1992–1993), p. 624.

18 Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, pp. 624-6; Oss., 2219/II, fol. 24.

19 Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, July 1618, B.PAUPAN, 362, fol. 3. Artur Goszczyński, ‘Szyfrowana wiadomość Władysława Zygmunta Wazy do Jana Stanisława Sapiehy z lipca 1618 r. Wokół relacji prywatnych królewicza z przedstawicielami młodego pokolenia magnacko-szlacheckiej elity w czasie wyprawy moskiewskiej z lat 1617–1618’, unpublished article provided by the author.

20 ‘A tak rozdzielając się z sobą Królewic z miłym sobie Sapiehą postanowili, ułożyli, i wynaleźli sposób poufałej w nieznajomym nikomu znakach, czyli sekretnych między sobą cyfrach, korespondencji. Takowe listy Królewica pod tajemnicą, przez znaki im samym wiadome, pisane od nikogo wyrozumiane chowają się w Archiwum Różańskim’; Kazimierz Kognowicki, Życia Sapiehów i listy od monarchów książąt i różnych panujących do tychże pisane, vol. V, Życie Jana Stanisława Sapiehy, marszałka wielkiego litewskiego, starosty słonimskiego, sałowskiego, błudnieńskiego, mścikowskiego, no date and place, Oss., nr 2219/II, fols 23-4.

21 Goszczyński, ‘Szyfrowana wiadomość Władysława Zygmunta’.

22 On the correspondence between Jan Stanisław Sapieha and Vladislav Sigismund Vasa: Aleksandra Ziober, ‘Jan Stanisław Sapieha — przyjaciel i faworyt Władysława Wazy’, in Stanisław Achremczyk and Jerzy Kiełbik (eds), Między Barokiem i Oświeceniem. Parlamentarym (Olsztyn, 2016), pp. 70-82.

23 ‘iż WMCi tęschno beze mnie u dworu wierzę, ale i mnie niemniej tu bez WMCi albowiem non habeo Dominium zgoła szczyrego przyjaciela niemasz, ale czasu lamentam bawić nie chcę WM’; BN, BOZ, 1220, Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, camp near Moscow, 1 November 1618, fol. 56v.

24 ‘Widziwić się nie mogę, iż do tego czasu jeno dwa albo jeden list doszedł mię od WMCi, czy nie frasujesz się o co na mnie, ja się w niczym nie czuję, przeto proszę oznajmić mi co się w tym dzieje’; Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, Smolensk, 16 February 1619, National Library of Poland (Biblioteka Narodowa) (hereafter BN), The Library of the Zamoyski Estate (Bibilioteka Orydancji Zamoyskich) (hereafter BOZ), 1220, fol. 56.

25 ‘Nie chciałem zaniechać tę kilka słów Waszmości nawiedzić i oznajmić, iż tu na łowach będąc często ja na Waszmość wspominam, gdyż życzyłbym się z Waszmością cieszyć’; Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, Sokolec 20 July 1620, Oss., rkps 2219/II, fol. 77.

26 Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, Błoń 7 December 1634, Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника (hereafter LNNBU), fond 103, Teki Prochaski, teka 156, vol. VI, no 18, fol. 19-19v; Vladislav Sigismund Vasa to Jan Stanisław Sapieha, Warsaw 28 July 1634, LNNBU, fond 103, Teki Prochaski, teka 156, vol. VI, nr 18, nr 14, fol. 14.

27 Albrycht Stanisław Radziwiłł, Pamiętnik, vol. 1, Adam Przyboś and Roman Żelewski (eds) (Warsaw, 1980), p. 311.

28 Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, p. 627.

29 Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, p. 627.

30 ‘Około czwartej król przybył na przedmieście, poprzedzany przez marszałka Sapiehę, który trochę chory na umyśle, przy potknięciu konia zbryzgany błotem, prowadził z udającym, że niczego nie spostrzega, i współczującym królem nieskładną rozmowę’; Radziwiłł, Pamiętnik, p. 311.

31 An attempt on the life of Sigismund III took place on 15 November 1620 in Warsaw. Michał Piekarski, struggling with mental problems, attacked the King with an ice ax and struck two blows. However, the ruler was defended by his entourage. Piekarski was sentenced to death by the Parliament court; Piotr Lewandowski, Zabić króla! Zamach Michała Piekarskiego na Zygmunta III Wazę (Warsaw, 2012), pp. 27-36.

32 ‘Uspokoiwszy słowy chory umysł, skłonił [Jana Stanisława] Sapiehę, do zwrotu biskupiej kamienicy’; Radziwiłł, Pamiętnik, p. 418.

33 Anna Grzywa, ‘Jak powstało napiętnowanie i błędne rozumienie chorób psychicznych?’, Psychiatria 18, 4 (2018), pp. 212-17; Tomasz Wiślicz, ‘Dziwne, przypadkowe, nadzwyczajne. Zbiory miraculów z XVII i XVIII wieku jako źródło do badań kulturowych’, in Iwona M. Dacka-Górzyńska and Joanna Partyka (eds), Staropolska literatura dewocyjna. Gatunki, tematy, funkcje (Warsaw, 2015), p. 225.

34 Ziober, Postawy elit Wielkiego, p. 107.

35 Andrzej Rachuba, ‘Sapieha Kazimierz Leon’, Polski Słowik Biograficzny 35, 1 (1994), p. 31-33.

36 Czapliński, Na dworze Władysława IV, p. 217; Wisner, Władysław IV Waza, p. 9.

37 Adam Przyboś, ‘Kazanowski Zygmunt’, Polski Słownik Biograficzny 12, 3 (1966–1967), p. 259.

38 Przyboś, Kazanowski Adam, p. 251.

39 Ossoliński, Pamiętnik, pp. 54-6; Czapliński, Władysław IV i jego czasy, pp. 40-41; Goszczyński, ‘Szyfrowana wiadomość Władysława Zygmunta’.

40 Ludwik Kubala, Jerzy Ossoliński (Warsaw, 1974), vol. I, p. 11; Goszczyński, ‘Szyfrowana wiadomość Władysława Zygmunta’.

41 ‘[…] Stanisław Kazanowski, syn starosty kokenhauskiego, w którym iż królewic z dawna miał wielkie upodobanie, za tą okazyją przeniósł do łożnice swojej’; Ossoliński, Pamiętnik, p. 46.

42 ‘Królewicz przyjaciela swego w czasie tej plugawej choroby sam pilnował, po całych dniach i nocach przy nim siedział w nieznośnym fetorze, za zdrowie jego do Loretu wota posyłał, i w szarej sukni zarówno z nim samym chodził’; Kubala, Jerzy Ossoliński, p. 12.

43 ‘Dopiero teraz widzę co mi wszyscy powiadają, że królewicz z kochankiem swoim gorzałke popija’; quote from Kubala, Jerzy Ossoliński, p. 19. In this context it is likely the word ‘lover’ (kochanek) suggested merely close friendship; there were however later historians’ specualtions about Vasa’s sexuality.

44 Kubala, Jerzy Ossoliński, p. 22.

45 Ossoliński, Pamiętnik, pp. 48-83; Artur Goszczyński, ‘Szyfrowana wiadomość Władysława Zygmunta’.

46 Antoni Gąsiorowski (ed.), Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy (Kórnik, 1992), nos 461, 710, 825, 974; Antoni Gąsiorowski (ed.), Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy (Kórnik, 1993), no 640; Marcin Broniarczyk, ‘Adama Kazanowskiego, marszałka koronnego, lata młodzieńcze i peregrynacje’, Rozprawy z Dziejów Oświaty, 54 (2017), p. 11.

47 Broniarczyk, ‘Adama Kaznowskiego’, p.12.

48 ‘Dobrze zajmował się sprawami dworskimi i odznaczał się wzorowym posłuszeństwem — wykonywał rozkazy królewicza, schlebiał mu w słowach i czynach, uważnie obserwował jego zainteresowania, charakter i usposobienie, aby dobrze się do nich dopasować. Wślizgnął się w łaski królewicza … . Długo miał w sprawach Władysława pełnię władzy i opływał w dostatek’; Kobierzycki, Historia Władysława, pp. 404-5.

49 Radziwiłł, Pamiętnik, p. 238.

50 ‘Pociągała króla już to krew braterska, już to bardzo gorący afekt względem pozostałych kandydatów, powodując zwłokę w decyzji. W końcu zwyciężyła miłość do Kazanowskiego, który otrzymał tą nagrodę’; Radziwiłł, Pamiętnik, p. 390.

51 Artur Goszczyński, ‘Przybytek Pana Adama, czyli o krótkiej świetności pałacu Kazanowskich w Warszawie’, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Społeczne 9, 2 (2014), p. 215.

52 Radziwiłł, Pamiętnik, p. 381.

53 Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Tarczyn, 16 April 1631, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 61, p. 114.

54 The ‘Orléans Conspiracy’ was an attempt to choose a foreign ruler, Gaston of France, duke of Orléans, as king-in-waiting in the years leading up to the death of Sigismund III. Krzysztof Radziwiłł was heavily involved in the affair, and for this reason remained in Sigismund’s disfavour. Accusations against him came from the circle of his political enemy, Lew Sapieha, who gave the Vasa letters that had been delivered to him by his sons, Kazimierz Leon and Krzysztof Mikołaj, staying at the university in Louvain. These proved the guilt of Radziwiłł. According to Henryk Wisner, Radziwiłł did not really want to support Gaston in the contest for the throne, giving as evidence the Radziwiłł family’s connection with the Habsburgs, or the suspected religious intolerance of the Orléans candidate. Krzysztof Radziwiłł’s numerous attempts to convince the King of his innocence came to nothing, and the King did not even want to accept an apology. After many attempts to regain favour, Radziwiłł managed to obtain permission to greet Sigismund III in 1629, though he was kept waiting for several hours alone. See Henryk Wisner, Zygmunt III Waza (Wrocław/Warsaw/Cracow, 1991), pp. 195, 209-10; Czapliński, Na dworze króla Władysława, pp. 51-2; Rachuba, Sapieha Kazimierz Leon, p. 31; Janusz Dorobisz, ‘Biskup i książę. Jakub Zadzik i Krzysztof II Radziwiłł w elicie władzy pierwszych Wazów’, in Ewa Dubas-Urwanowicz and Jerzy Urwanowicz (eds), Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku (Warsaw, 2006), pp. 353-4. More details about the Orléans Conspiracy can be found in Urszula Augustyniak and Wojciech Sokołowski (eds), ‘Spisek orleański’ w latach 1626–1628 (Warsaw, 1990).

55 Ziober, Postawy elit Wielkiego Księstwa, p. 120.

56 This was one of the reasons why the King forgave Radziwiłł shortly before his death on 5 April 1632: Henryk Wisner, ‘Radziwiłł Krzysztof’, Polski Słownik Biograficzny 30, 2 (1987), p. 279; Rachuba, Sapieha Kazimierz Leon, p. 31; Andrzej Rachuba, ‘Sapieha Krzysztof Mikołaj’, Polski Słownik Biograficzny 35, 1 (1994), p. 70.

57 Wisner, Zygmunt III Waza, pp. 209-10; Henryk Wisner, ‘Litwa i projekt reformy elekcji 1629–1631’, Przegląd Historyczny 62, 2 (1973), pp. 259-60; Wisner, Radziwiłł Krzysztof, p. 279.

58 Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Warsaw, 22 March 1617, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 7, pp. 12-14.

59 ‘Ządamy tedy W M. abyś z dawnej ku nam chęci nie zaniedbywał nam też o rzeczach tamecznych i o powodzeniu swym, którego W M. jako najszczęśliwszego życzemy’; Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Grodno, 28 August 1622, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 21, pp. 38-9.

60 ‘Nie wątpiemy że W M. będziesz nam chciał chęć swoję w tym oświadczyć i z nami się listami częstemi zsyłać. A my w oddaniu wzajem chęci i odpisowaniu niezechcemy być leniwi’; Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Grodno, 28 August 1622, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 21, pp. 38-9.

61 ‘nie chciałem, lubo na krótki czas odjechać bez odezwania się WM przyjacielowi swemu, pilnie i gorąco proszac, abys WM podczas ten absencji mej był mi takim przyjacielem, na którego życzliwość i miłość nigdym się nie zawiódł, w czym doznaną chęć i miłość WM przeciwko sobie kazdego czasu, i osobie WM, i domowi WM. chęcią też moją i uprzejmością oddawać będę’; Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Tarczyn, 16 April 1631, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 61, p. 114.

62 Among others: Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Grodno, 19 December 1622, in: Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, p. 47; Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, Grodno, 6 February 1623, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 27, p. 52.

63 A letter written by the Prince himself: Vladislav Sigismund Vasa to Krzysztof Radziwiłł, camp near Nów, 16 September 1626, in Antoni Muchliński (ed.) Listy Władysława IV, no 36, pp. 72-3.

64 Radziwiłł, Pamiętnik, p. 317; Henryk Wisner, ‘Litwa wobec elekcji Władysława Wazy’, Rocznik Białostocki, 17 (1991), p. 23; Ziober, Postawy elit Wielkiego Księstwa, p. 120.

65 Adam Przyboś, ‘Podróż królewicza Władysława Wazy do Europy Zachodniej w 1624 i 1625 r.’, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Historyczne 8, 59 (1977), pp. 95-6.

66 Jan Jaroszuk, ‘Radziwiłł Aleksander Ludwik’, Polski Słownik Biograficzny 30, 1 (1987), p. 151.

67 Jaroszuk, ‘Radziwiłł Aleksander Ludwik’, pp. 151-3.

68 Przyboś, Podróż królewicza Władysława Wazy.

69 Władysław Czapliński, ‘Pac Stefan’, Polski Słownik Biograficzny 24, 4 (1979), p. 748.

70 Władysław Czapliński, ‘Denhoff Gerard (1589–1648)’, Polski Słownik Biograficzny 5, 2 (1939–1946), p. 109.

71 Czapliński, Władysław IV i jego czasy, p. 38.

72 Czapliński, ‘Denhoff Gerard’, pp. 109-10.

73 Czapliński, ‘Pac Stefan’, p. 748.

Additional information

Notes on contributors

Alexandra Ziober

Aleksandra Ziober

Aleksandra Ziober is an assistant professor at the Institute of History at the University of Wrocław. Her research focuses principally on issues related to factional conflicts in the Polish-Lithuanian Commonwealth mainly during free elections, the political attitudes of the nobility and their means of exerting political and social influence (communication strategies) in the seventeenth century. She was the head of two research projects financed by the National Science Center in Cracow and has received over a dozen research and teaching scholarships (London, Würzburg, Saint Petersburg, Minsk, Banska Bystrica, Madrid). In 2019, Aleksandra received a scholarship from the Polish Ministry of Science and Higher Education for outstanding young scholars.