Education in Turmoil: Developments in Belgian Catholic Education in the Face of National Socialism in the 1940s

Abstract

This article is concerned with the ideological battle between National Socialist and democratic educational authorities in Belgium during the Second World War, and the ways in which the German occupation reverberated after the liberation in debates about educational reforms. Wartime education under German occupation reveals an important element in the relation between war and the larger society and considers the function and use of education as a political tool for both wartime propaganda and post-war reconstruction.

Keywords:

• Second World War
• Catholic education
• Belgium

Notes

1 Original quote: ‘L’histoire nous montre qu’après les grandes guerres, après les guerres malheureuses surtout, l’attention publique se porte vers l’éducation’. Michel Breal, Quelques mots sur l’instruction publique en France (Paris: Hachette, 1872), p. 2.

2 Isaac Leon Kandel, The Impact of the War upon American Education (North Carolina: University of North Carolina University Press, 1948), p. 12; Ronald D. Cohen, ‘Schooling Uncle Sam’s Children: Education in the USA, 1941–1945’, in Education and the Second World War. Studies in Schooling and Social Change, ed. by Roy Lowe (London and Washington DC: Falmer Press, 1992), 47–58 (p. 47).

3 Witness, for instance, the UNESCO project for post-war educational reconstruction, ‘Coordinated experimental activities in education for living in a world community’. See Elisabeth Teige, ‘Unesco and the Post-War Reconstruction of European Education’ (unpublished research paper, University of Oslo).

4 Reference to the contribution of Frank J. Coppa, Controversial Concordats: The Vatican’s Relation with Napoleon, Mussolini and Hitler (Washington, DC: The Catholic University of America Press, 1999).

5 For more details on Catholic schooling during World War II, see Sarah Van Ruyskensvelde, ‘Naar een nieuwe onderwijsvrede. De onderhandelingen tussen kardinaal Van Roey en de Duitse bezetter over de toekomst van het vrij katholiek onderwijs, 1942–1943. Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 40 (2010), 603–43; Sarah Van Ruyskensvelde, ‘Education and occupation. An introduction to the history of Catholic secondary education in Belgium during World War II’, History of Education & Children’s Literature, 5 (2010), 229–46.

6 For France, see Roger Austin, ‘Political Surveillance and Ideological Control in Vichy France: A Study of Teachers in the Midi, 1940–1944’, in Vichy France and the Resistance: Culture & Ideology, ed. by Harry Kedward and Roger Austin (London/Sydney: Croom Helm, 1985); Wilfred D. Halls, The Youth of Vichy France (Oxford: Clarendon, 1981). For Northern Europe, see Tessa Dunseath, ‘Teachers at War: Norwegian Teachers during the German Occupation of Norway, 1940–1945’, History of Education, 31 (2002), 371–83; Aura Korppi- Tommola, ‘War and Children in Finland during the Second World War’, Paedagogica Historica, 44 (2008), 445–55. For Italian Fascist education, see Richard J. Wolff, ‘Italian Education during World War II: Remnant of Failed Fascist Education, Seeds of the New Schools’, in Education and the Second World War, pp. 73–83; for Britain, see Roy Lowe, ‘Education in England during the Second World War’, in Education and the Second World War, pp. 4–16. For Eastern Europe, see Jozef Krasuski, ‘Education as Resistance: The Polish Experience of Schooling during the War’, in Education and the Second World War, pp. 128–38; Attila Horvath, ‘War and Peace: The Effects of the World War II on Hungarian Education’, in Education and the Second World War, pp. 139–50.

7 See, for instance, Jurgen Heideking, Marc Depaepe, and Jurgen Herbst, ‘Mutual Influences on Education: Germany and the United States in the Twentieth Century’, Paedagogica Historica, 33, special issue (1997); Richard Grunberger, The 12-Year Reich. A Social History of Nazi-Germany, 1933–1945 (New York, Chicago, and San Francisco: Da Capo Press, 1971); Stephen Pagaard, ‘Teaching the Nazi Dictatorship: Focus on Youth’, The History Teacher, 38 (2005), 189–207; Geoffrey Giles, ‘Schooling for Little Soldiers: German Education in the Second World War’, in Education and the Second World War, pp. 17–29; Nicholas Stargardt, Witnesses of War: Children’s Lives under the Nazis (London: Jonathan Cape, 1995).

8 See, for instance, Heideking et al.; Ronald D. Cohen, ‘World War II and the Travail of Progressive Schooling: Gary, Indiana, 1940–1946’, in Schools in Cities, ed. by Ronald Goodenow and Diane Ravitch (New York and London: Holmes & Meyer, 1983), pp. 263–86; Cohen, ‘Schooling Uncle Sam’s Children’, pp. 47–58; Charles Dorn, American Education, Democracy, and the Second World War (New York: Palgrave Macmillan, 2007); Robert W. Kirk, Earning their Stripes. The Mobilization of American Children in the Second World War (New York: Robert Lang, 1994); Andrew Spaull, ‘World War II and the Secondary School Curriculum: A Comparative Study of the USA and Australia’, in Education and the Second World War, pp. 159–78.

9 Kristel De Smedt, ‘De herziening van de schoolboeken tijdens de bezetting (1940–1944)’, Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 14 (1991), 177–202.

10 Fabrice Maerten, ‘La participation du personnel enseignant hennuyer à la Résistance’, in De Tweede Wereldoorlog als factor in de onderwijsgeschiedenis, ed. by Mark Depaepe and Dirk Martin (Brussels: Navorsings- en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 1997), 107–44; Fabrice Maerten, ‘Jeunesse et Résistance. Entre mythe et réalité. Le cas du Hainaut, 1940–1944’, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 8 (2001), 257–305.

11 Kristel De Smedt, ‘Schoollopen in Oorlogstijd: het dagelijkse leven in de middelbare scholen tijdens de Duitse bezetting (1940–1944)’ (unpublished Master’s thesis, Katholieke Universiteit Leuven, 1990); Mark Van Den Wijngaert, Schoolopen in Oorlogstijd. Het dagelijkse leven van middelbare scholieren tijdens de Duitse bezetting (1940–1944) (Brussels: UFSAL, 1988); Mark Depaepe and Dirk Martin, De Tweede Wereldoorlog als factor in de onderwijsgeschiedenis/La Seconde Guerre Mondiale, une étape dans l’histoire de l’enseignement (Brussels: Cegesoma, 1997).

12 Education and the Second World War.

13 Guy Neave, ‘War and Educational Reconstruction in Belgium, France and the Netherlands, 1940–1947’, Education and the Second World War, pp. 84–127.

14 Olaf Moens, Frank Simon, and Jeffrey Tyssens, ‘“De dag van de opvoeders is nu op komst”: onderwijshervormingsvoorstellen rond de Tweede Wereldoorlog’, in De Tweede Wereldoorlog, pp. 17–61 (p. 18).

15 Moens et al., pp. 17–61 (pp. 25–26).

16 Marnix Beyen, Oorlog en verleden: nationale geschiedenis in België en Nederland, 1938–1947 (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002), pp. 85–86; Werner Warmbrunn, The German Occupation of Belgium 1940–1944 (New York: Peter Lang, 1993), p. 86.

17 Paul Aron and José Gotovitch, Dictionnaire de la Seconde Guerre Mondiale (Brussels: André Versailles, 2008), p. 9.

18 Aron and Gotovitch, p. 14.

19 Aron and Gotovitch, p. 165.

20 Aron and Gotovitch, p. 165.

21 Martin Conway, ‘Belgium’, Political Catholicism in Europe, 1918–1965, ed. by Tom Buchanan and Martin Conway (Oxford: Clarendon Press, 1996), p. 191.

22 Beyen, Oorlog en verleden, pp. 85–86; Warmbrunn, The German Occupation, p. 91.

23 Original quote: ‘[I]rgendein Eingriff in den Schulaufbau und Lehrbetrieb der “freien” wie der staatlichen Schulen im Rahmen der Militärverwaltung gegebenen Weisungen, untunlich [ist]’. ANP, AJ 40/15, ‘Bericht über Tätigkeit und Arbeitsziele der M.V. in Belgien auf dem Gebiete der Kultur’, 20 June 1940.

24 Tätigkeitsbericht, Anlage B2 Zusammenstellung der charakteristischen Kennzeichen des Belgischen Schulwesens, 9 May 1941, no. 16.

25 Original quote: ‘Bei der Mehrzahl der Schulen aller Art (Volks-, Mittel-, Höhere-, Berufs- und Fachschulen) ist nicht der Staat oder eine kommunale Körperschaft, sondern ein Bischof, ein religiöser Orden oder ein privater Schulverein Träger der Lehranstalt. Die verschiedenen am Schulwesen interessierten Kräfte verhinderten im Spiel der parlamentarischen Gesetzgebung eine Stärkung der Aufsicht des Staates, so dass dieser seinen Einfluss im wesentlichen nur über finanzielle Zuschüsse geltend machen kann. Schulen, die keine Zuschüsse beanspruchen — besonders im mittleren und höheren Schulwesen eine beträchtliche Zahl — sind also praktisch vollkommen “frei”’. ANP, AJ40/7.1, Jahresbericht der Militärverwaltung im Belgien und Nordfrankreich fur das erste Einsatzjahr 31 May 1940–31 May 1941, 15 July 1941.

26 Original quote: ‘einheitlicher und straffer geleitet und den Bedürfnissen des Volkes und der Wirtschaft besser angepasst als das Schulwesen in Belgien’. ANP, AJ40/7.1, Jahresbericht der Militärverwaltung im Belgien und Nordfrankreich fur das erste Einsatzjahr 31 May 1940–31 May 1941, 15 July 1941.

27 ANP, AJ40/7.1, Jahresbericht der Militärverwaltung im Belgien und Nordfrankreich fur das erste Einsatzjahr 31 May 1940­–31 May 1941, 15 July 1941.

28 For the Netherlands, see for instance René Kok and Erik Somers, Nederland en de Tweede Wereldoorlog (Zwolle: Waanders, 2005). For Nazi-Germany, see Grunberger.

29 Pagaard, ‘Teaching the Nazi Dictatorship’, p. 192.

30 Verordnungsblatt, 1942 (83–2), 1000–01.

31 SOMA, AA 278/343, Nota bevattende de samenvatting en de vertaling van stukken van de Militärverwaltung, Gruppe Kultur betreffende de toelating tot de oprichting van scholen, 11 September 1942.

32 Edmond Leclef, Kardinaal Van Roey en de Duitsche bezetting in België (Brussel, Goemaere, 1945), pp. 199–200.

33 Pavla Vošahlíková, Bénédicte Rochet, and Fabrice Weis, ‘Schooling as a Cultural Interface’, in Surviving Hitler and Mussolini: Daily Life in Occupied Europe, ed. by Robert Gildea (Oxford and New York: Berg, 2006), p. 137.

34 Verordnungsblatt, 1942 (83–2), 1086.

35 SOMA, AA 278/346, Brief van de Militärverwaltung, Gruppe Kultur aan de ‘Belgische’ (Ober)Feldkommandanturen bevattende een aanvulling op de verordening van 13 augustus 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 7 November 1942.

36 The Flamenpolitik points to the policy of the German occupying administration during the First and Second World Wars. It aimed at exploiting the longstanding linguistic conflict between Flemish (Dutch-speaking) and Walloon (French-speaking) regions of Belgium. On the basis of pan-Germanistic ideas, the German Military Administration favoured Flemish interests over Walloon. Therefore, a part of the so-called Flemish Movement, a nineteenth- and twentieth-century nationalistic movement aiming at establishing a unilingual Flanders, went into collaborating with the German occupier during World War II.

37 SOMA, AA 278/347, Nota van de Militärverwaltung, Gruppe Kultur betreffende een noodzakelijke aanvulling op de verordening van 13 augustus 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 7 November 1942.

38 Alain Dantoing, ‘La hiérarchie catholique et la Belgique sous l’occupation Allemande’, Revue du Nord, 237 (1978), 311–30 (p. 315).

39 Franz Thedieck was Eggert Reeder’s foremost assistant. As Generalreferent, Franz Thedieck was particularly important in outlining the German Flamenpolitik.

40 Harry von Craushaar was Reeder’s official second-in-command.

41 SOMA, AA 278/348, Verslag opgesteld door de Militärverwaltung, Gruppe Kultur betreffende het bezoek van kanunnik Van der Elst in verband met de verordeningen van 13 augustus en 7 november 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 27 November 1942; SOMA, AA 278/347, Nota van de Militärverwaltung, Gruppe Kultur betreffende het bezoek van kanunnik Van der Elst in verband met de verordeningen van 13 augustus en 7 november 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 27 November 1942.

42 SOMA, AA 278/351, Nota van kanunnik Van der Elst (afgevaardigde van de kardinaal) aan de Militärverwaltung betreffende de verordeningen van 13 augustus en 7 november 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 21 December 1942.

43 Aartsbisschoppelijk archief Mechelen, Fonds Van Roey, Doos Van der Elst, Correspondence between Van Roey and Van der Elst, letter of 14 januari 1943.

44 SOMA, AA 278/352, Rapport van de Gruppe Kultur betreffende de onderhandelingen met kanunnik Van der Elst over de verordeningen van 13 augustus en 7 november 1942 inzake de oprichting van nieuwe scholen, 19 januari 1943.

45 Bisschoppelijk Archief Gent, no. 5.1. Centrale Raad voor het Katholiek Onderwijs, ‘Rapport du Conseil Général de l’enseignement primaire catholique’, 1943.

46 Beyen, Oorlog en Verleden, p. 103.

47 Martin Conway, ‘Introduction’, in Political Catholicism in Europe, 1918–1965, ed. by Tom Buchanan and Martin Conway (Oxford: Clarendon Press, 1996), p. 17.

48 Marnix Beyen, ‘Nostalgie naar een nieuwe tijd: de Tweede Wereldoorlog en de roep van de traditie: België en Nederland, 1940–1945’, Revue belge de philologie et d’histoire / Société pour le progrès des études philologiques et historiques, 79 (2001), 465–506 (p. 467).

49 Marnix Beyen, ‘Weerbarstige collaboratie: Uitgeverij De Lage Landen’, in Inktpatronen: De Tweede Wereldoorlog en het boekbedrijf in Nederland en Vlaanderen, ed. by Hans Renders (Amsterdam: Bezige Bij, 2006), p. 85.

50 Original quote: ‘Non que le problème de l’éducation ne fût pas virtuellement posé déjà avant la guerre et n’eût pas, bien avant 1940, alerté les esprits clairvoyants; mais parce que les moins pénétrants eux-mêmes à leur tour, au contact de l’évidence, sont amenés à constater que les alarmes exprimées naguère n’étaient pas vaines, et que vraiment quelque chose doit être changé dans la formation de la jeunesse, et dans celle de ses éducateurs’. Bisschoppelijk Archief Namen, Bisschoppelijk Archief Namen, P16, Enveloppe Enseignement 1943–53, Report Education et Enseignement. Problèmes posés — solutions proposées; Bisschoppelijk Archief Gent, Nummer 5.2. Briefwisseling met vicariaat onderwijs andere bisdommen, Report Education et Enseignement. Problèmes posés — solutions proposées.

51 See, for instance, Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, Letter concerning the situation after the war.

52 Original quote: ‘l’enseignement ait été obsédé par la hantise de l’information plus que par le souci de formation, encore que ainsi fait au profit de l’intelligence et au détriment du caractère ne paraisse pas avoir profité grandement à l’instructrion véritable de l’enfance et de la jeunesse’. Bisschoppelijk Archief Namen, Bisschoppelijk Archief Namen, P16, Enveloppe Enseignement 1943–53, Report Education et Enseignement. Problèmes posés — solutions proposées; Bisschoppelijk Archief Gent, Nummer 5.2. Briefwisseling met vicariaat onderwijs andere bisdommen, Report Education et Enseignement. Problèmes posés — solutions proposées.

53 Moens et al., pp. 17–61 (p. 37).

54 More details on educational reforms in Belgium during and after the war can be found in Moens et al., ‘“De dag van de opvoeders is nu op komst’, in La Seconde Guerre Mondiale, pp. 17–61; Histoire de l’enseignement en Belgique, ed. by Dominique Grootaers (Brussels: CRISP, 1998); Jeffrey Tyssens, ‘De vermaledijde staat? Overheid en onderwijsverstrekking in België’, in Geen trede meer om op te staan: de maatschappelijke positie van onderwijzers en onderwijzeressen tijdens de voorbije eeuw, ed. by Marc Depaepe and Maurits De Vroede (Kapellen: DBN/Pelckmans, 1993), pp. 60–71; Jeffrey Tyssens, ‘Onderwijsconflict en –pacificatie vanuit een compratief perspectief: België, Nederland, Frankrijk’, in Het schoolpact van 1958. Ontstaan, grondlijnen en toepassing van een Belgisch compromis, ed. by Els Witte, Jan De Groof, and Jeffrey Tyssens (Leuven: Garant, 1999), pp. 39–86.

55 Bisschoppelijk Archief Namen, P16, enveloppe Enseignement 1943–53, ‘Note sur l’organisation des comités scolaires’.

56 For more information on this subject, see Sarah Van Ruyskensvelde, ‘Education and occupation’, 229–46.

57 Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, fonds Scholen, no. 12.3.1, ‘Réunions des directeurs’, 1946–49.

58 Jeffrey Tyssens, ‘De vermaledijde staat’, pp. 60–71.

59 Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from de Nieuwe Standaard, ‘Een opmerkelijke toespraak tot een Congres, Z. Em. Kardinaal Van Roey over de hooge roeping van het Vrij Middelbaar Onderwijs’, 1 May 1946.

60 Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

61 Original quote: ‘Les dictateurs récents, comme les dictateurs de toujours ont voulu réaliser leurs rêves de domination en formant à leur image, en attachant à leur char la jeunesse tout entière. [...] Aucun régime politique, et moins que d’autres, un régime démocratique ne peut prétendre au monopole de l’enseignement et de l’éducation. En effet, ou bien un gouvernement possède une idéologie qu’il entend imposer ou bien il n’en possède pas. S’il a une doctrine à lui, le monopole qu’il s’arrogerait est contraire aux droits de la personne humaine et des familles, et les funestes conséquences de pareil monopole se trouvent inscrites en lettres sanglantes dans le sol ravagé de l’Europe. S’il n’a pas de doctrine qui lui est propre, son devoir consiste à laisser aux citoyens et aux familles le droit et la liberté d’élever leurs enfants comme ils l’entendent, pour autant évidemment qu’ils respectent le bien supérieur de la société et de la patrie’. Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

62 Orginal quote ‘a mis lumineusement en relief l’esprit civique et patriotique le plus pur, qui régna pendant ces sombres années dans nos institutions libres d’enseignement moyen’. Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

63 Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

64 Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

65 Original quote: ‘Quand alors on entend dire que l’enseignement de l’état est le seul enseignement “national”, on croit rêver. Si la population scolaire de nos établissements d’enseignement moyen s’est accrue d’années en année, si la confiance des familles s’est manifestée si abondamment à leur égard, il est indubitable que c’est en grande partie grâce à leur attitude patriotique, claire, franche et ferme, au milieu de la tourmente’. Aartsbisschoppelijk Archief Mechelen, Fonds Van Roey, Map Briefwisseling Scholen, no. 11.2.1. Nationaal verbond voor het Katholiek Middelbaar Onderwijs, Newspaper article from La Libre Belgique, ‘Le Discours du Cardinal’, 1 May 1946.

66 Jeffrey Tyssens, ‘L’enseignement moyen jusqu’au Pacte scolaire: structuration, expansion, conflits’, in Histoire de l’enseignement en Belgique, ed. by Dominique Grootaers (Brussels: CRISP, 1998), p. 251.

67 Beyen, Oorlog en Verleden, 3.

68 Beyen, Oorlog en Verleden, pp. 199–202.

69 Orginal quote: ‘Solange er im Amte ist, wird der deutchfeindliche Geist im öffentlichen Erziehungswesen in ihm eine Stütze haden; dass auch im freien Unterrichtswesen, das seiner Einflussnahme nicht untersteht, ein solcher Geist herscht, ist bekannt’. ANP, AJ40/37.3, Beitrag der Gruppe Volk zum Tätigkeitsbericht der MV für die Zeit vom 1 Oktober bis 31 December 1943, 10 January 1944.

70 Marc Depaepe, ‘De Vlaamse katholieke pedagogiek, in De Tweede Wereldoorlog, pp. 81 and 90.

Additional information

Notes on contributors

Sarah Van Ruyskensvelde

Sarah Van Ruyskensvelde currently works as a research assistant at the Research Group Education, Culture and Society of the Katholieke Universiteit Leuven. She is a PhD student at the Research Group Political History at the University of Antwerp, working on the history of Catholic education during the Second World War in Belgium. She has published previously in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis and Paedagogica Historica.

Correspondence to: Sarah Van Ruyskensvelde. Email: [email protected]