Antiquity at the musical margins: rebetika, ‘ancient’ and modern

Abstract

With their insalubrious social connotations, low-brow content and Ottoman musical features, rebetika songs appear unlikely candidates for connection with the revered culture of ancient Greece. Yet this seemingly sacrilegious nexus has repeatedly been contrived by exponents of the genre and by commentators, unlettered and educated alike. It has also exercised the ingenuity of literati, translators, stage directors and graphic artists. The examples surveyed in this article, whether earnest or whimsical, plausible or manifestly deluded, reflect both evolving perceptions of the genre and broader issues of Greek cultural politics. They further exemplify informal mechanisms for disseminating antiquarian knowledge – and misinformation.

Notes

1 Both extracts quoted here (complete with original ellipses) are from the English translation, D. Prudhomme, Rebetiko, trans. N. Mahony (London 2012). I am obliged to Peter Mackridge for alerting me to it, and to Dimitry Païvanas, George Galiatsos, Loukia Gauntlett and Alicia L. Suárez for supplying me with several other publications cited in this article. An earlier version of it was read at the conference on ‘Re-imagining the Past: Antiquity and Modern Greek Culture’ at the University of Birmingham in June 2011.

2 The notable success of the novel in France, Spain, Holland, Germany and Italy, and its spectacular sales in Greece are reported in S. Yiannaras, ‘Η λογοτεχνία παίρνει μορφή κόμικς’, Καθημερινή, 30 April 2011. It also won major prizes at festivals in Angoulême, St Malo and Monaco (Prudhomme, Rebetiko, 111).

3 M. Vamvakaris, ‘Ο Μάρκος μαθητής’, 78 r.p.m. record, Odeon (Greece) catalogue no. GA-1887, matrix no. GO-2307 (1935).

4 M. Vamvakaris, Αυτοβιογραφία (Athens 1973) 45 f. Author's translation, as with the English renderings of all the other Greek texts in this article, unless otherwise indicated.

5 Vamvakaris, Αυτοβιογραφία, 45. M. Vamvakaris, ‘Ήθελα να ’μουν Ηρακλής', 78 r.p.m. record, Parlophone (Greece) B-21898, GO-2643 (1936).

6 N. Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα. Ο Βαμβακάρης από το Α ως το Ω (Athens 2006) 149, 161.

7 S. Xarchakos, Μάρκος ο Δάσκαλός μας, LP record, Columbia (Greece) GSX 26 (1969, re-issued as SCXG3251, 1972) side 1, track 6. Zabetas was a notorious prankster and would have needed little encouragement to buffoonery, but judging by the English sleeve-notes to the LP, the tenor of this performance seems to have been conceived by Xarchakos (‘with full veneration for the spirit of the “Master”’) and Zabetas was recruited to execute it.

8 Structurally this is one of several list-songs composed by Vamvakaris – cf. the lists of placenames in ‘Φραγκοσυριανή’, professions in ‘Ο Μάρκος πολυτεχνίτης’, film-stars in ‘Σαν μ’ αξιώσει ο Θεός' and fellow revellers in ‘Κάφ’ τονε, Σταύρο'. The modern list-songs of other traditions have been compared to Homer's lists and catalogues (cf. E. Minchin, ‘The performance of lists and catalogues in the Homeric epics’, in Voice into Text: Orality and Literacy in Ancient Greece, ed. I. Worthington [Leiden 1996] 3–20), and it is surprising that enthusiasts for modern Greek parallels with Homer (cf. footnote 74 below) have not made more of Vamvakaris' enumerations: a cursory mention of ‘los catálogos, frecuentísimos en el rembético’ is made by J. J. Batista Rodríguez, ‘Algunas referencias del rembético a la tradición clásica’, Fortunate 16 (2005) 38.

9 M. Vamvakaris, ‘Ισοβίτης’, 78 r.p.m. record, Columbia (Greece) DG-6148, CG-1281-2 (1935).

10 M. Vamvakaris, ‘Μπουζούκι γλέντι του ντουνιά’, 78 r.p.m. record, Odeon (Greece) GA-7400, GO-3815 (1947).

11 A less satisfactory reading of the hemistich θα φτάσεις και στον Άρη would have the ancient god Ares as the bouzouki's destination, rather than the planet Mars.

12 Vamvakaris, Αυτοβιογραφία, 217.

13 Vamvakaris, Αυτοβιογραφία, 217–34. Cf. M. Tsilimidis, Μάρκος Βαμβακάρης, ο Άγιος Μάγκας. Ο Στέλιος Βαμβακάρης για τον πατέρα του (Athens 2005) 63–7.

14 E.g. ‘Τι να μας κάνουν στην Ελλάδα οι Μαντουβάλες’ in Vamvakaris, Αυτοβιογραφία, 327.

15 Y. Mitsakis, ‘Αν ζούσαν οι αρχαίοι’. Both versions of the verses are online at http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=details&song_id=3666 (accessed 26 May 2011).

16 V. Nousias, Με στόχο την καρδούλα σου. Νέα ρεμπέτικα, LP record, Athenaeum (Greece) 3025 (1989) side 1, track 1.

17 The verses are transcribed in full from an informal performance of 1971 in S. Gauntlett, Rebetika Carmina Graeciae Recentioris (Athens 1985) 294.

18 The verses and Hondronakos' account of their composition are published in M. Xexakis, ‘Ρεμπέτικα: Λάθη περιεχομένου και καταγωγή (Μια περίπτωση στη Θεσσαλονίκη)’, Ο Παρατηρητής 8 (October 1988) 104–6.

19 S. Alexiou, Βασίλης Τσιτσάνης. Η παιδική ηλικία ενός ξεχωριστού δημιουργού (Athens 1988) 35 f.

20 V. Tsitsanis, ‘Εμπρός Παναθηναϊκέ’ in Άπαντα Τσιτσάνη, ed. T. Anastasiou (Athens 2004) 308.

21 U. Bucheld, ‘Ο Τσιτσάνης είναι απόγονος του Πινδάρου!’ Τα Νέα, 20 January 1993, quoted in K. Vlisidis, Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου (1873–2001) (Athens 2002) 32 (item 173).

22 D. Loukatos, ‘“Τα καβουράκια”: Ρεμπέτικο τραγούδι με αισώπειο κλίμα’, Λαογραφία 34 (1985–6) 140–3.

23 In E. Petropoulos, Ρεμπέτικα τραγούδια, 2nd edn (Athens 1979) 258 f.

24 E. Petropoulos, Ρεμπέτικα τραγούδια, 2nd edn (Athens 1979) 259.

25 S. Spanoudi, ‘Οι κόσμοι της λαϊκής τέχνης: ο Τσιτσάνης’, Τα Νέα, 1 February 1951.

26 The complete text of the lecture is posted on Hadjidakis' official website http://www.hadjidakis.gr/homeweb.htm (accessed 1 October 2013). The description of the audience was supplied by Sotiria Bellou in the autobiographical insert of 40 Χρόνια Μπέλλου, LP record, Lyra (Greece) 3467-8 (1987).

27 Vamvakaris' unaffected vocals are aptly compared with a costermonger's coarse bawling (βαριά φωνή, μαναβίσια) in the novel based on his life, Y. Skambardonis, Όλα βαίνουν καλώς εναντίον μας (Athens 2008) 86.

28 The selection comprised ‘Φραγκοσυριανή’, ‘Εγώ είμαι το θύμα σου’ (both composed by Vamvakaris), ‘Σταμάτησε, μανούλα μου, να δέρνεσαι για μένα’ (Bellou), ‘Πάμε τσάρκα στο Μπαξέ τσιφλίκι’ (Tsitsanis), ‘Άνοιξε γιατί δεν αντέχω’ (Papaioannou).

29 ‘Ερμηνεία και θέση του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού (ρεμπέτικου).’

30 K. Tachtsis, ‘Ρεμπέτικα 1964’ in Η γιαγιά μου η Αθήνα και άλλα κείμενα (Athens 1980) 35–45.

31 Some of the texts from the backlash to Hadjidakis' lecture are published in K. Vlisidis, Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο (1929–1959) (Athens 2006) 139–64. Cf. S. Gauntlett, ‘Orpheus in the criminal underworld: Myth in and about rebetika’, Mandatoforos 34 (1991) 18 f.

32 This ‘singularly savage philippic against rebetika’ was comprehensively reported by P. Barlas, ‘Σταυροφορία της Φιλοσοφικής Σχολής κατά των “βαρβαρογενών ασμάτων”’, Αθηναϊκή, 13 July 1954, reproduced in K. Vlisidis, Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο, 202–6.

33 http://www.Physics.uch.gr/songs/frames/first.eng.html, cited in K. Horn, ‘Rebetika music in Melbourne, 1950–2000: Old songs in a new land – new songlines in an old land’, unpublished PhD thesis, School of Music, Monash University, 2002, p. 15 n. 9.

34 V. Vasilikos, ‘Οι ρεμπέτες’ in Οι ρεμπέτες και άλλες ιστορίες (Athens 1977) 24 f.

35 D. Christianopoulos, ‘Ιπποκλείδης’, in Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά (Thessaloniki 1986) 9 f. The title of the collection is taken from the famous composition by Markos Vamvakaris, ‘Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά’, 78 r.p.m. record, Parlophone (Greece) B-21915, GO-2711 (1937).

36 Christianopoulos, ‘Δημοσθένης’, in Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά, 11 f.

37 M. Theodorakis, Star System (Athens 1984) 47.

38 Papadiamantis is styled ‘θρησκευόμενος ρεμπέτης’ (‘a pious rebetis’) in S. Kargakos, Ξαναδιαβάζοντας τη Φόνισσα. Μια νέα κοινωνική και πολιτική θεώρηση του Παπαδιαμάντη (Athens 1987) 24.

39 ‘Το ’πε ο ρεμπέτης, ο ροκάς ο Παρμενίδης' (‘Thus spoke the rebetis, the rocker Parmenides’) in the song-text ‘Καβάλα στα ηλεκτρόνια’ in J. Panousis, Υγιεινή διαστροφή (άλμπουν) [sic] (Athens 1996) 42.

40 Thus Georgiadis casts Markos Vamvakaris first as a Heracles diverting the ‘river’ of Greek song, then as the monarch of that ‘lost Atlantis’ of pre-war Greek popular song, and finally as another Socrates (Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 7, 17, 61, 162). Stelios Vamvakaris claims that his father Markos had the DNA of the god Pan, in M. Tsilimidis, Μάρκος Βαμβακάρης, ο Άγιος Μάγκας, 205.

41 Such terms are sprinkled throughout the selection of newspaper articles appended to T. Hatzipantazis, Της ασιάτιδος μούσης ερασταί (Athens 1986) 115–59. The application of such terms to folk and popular musicians in Greece is documented in D. Michael, ‘“Blind Rhapsodists”: The image of the modern Greek popular musician’, unpublished Ph.D. thesis, University of Melbourne, 1998.

42 K. Varnalis, Η αληθινή απολογία του Σωκράτη (Athens 1931).

43 Such expressions include ‘πάγαινα κόντρα με τα γούστα του λαού’, ‘να κ’ οι καραβοκυρέοι του Περαία', ‘ξεμπερδεύω σήμερα με την μπαμπεσιά των νόμων’, ‘ο κοσμάκης πλερώνει τα σπασμένα’, ‘ο Ηρακλής εγίνηκε το κλωτσοσκούφι μιας γκόμενας’, ‘γενήκαμε στουπί στο μεθύσι κι είπαμε ένα σωρό καρίπικα τραγούδια’.

44 An anthology of ‘Scolia/Carmina convivialia’ is included in the Loeb edition Greek Lyric V, ed. D.A. Campbell (London 1993) 270–303. Varnalis refers to ancient Greek drinking songs again in the novel Το ημερολόγιο της Πηνελόπης (Athens 1947): after Odysseus' departure for Troy, a riotous drinking party is organized at the palace by the servants, who proceed to smash all the plates to the accompaniment of Phemius' songs of machismo until Penelope restores order.

45 P. Pikros, Η εταίρα που κυβέρνησε την Ελλάδα (Athens 1930). Examples of rebetika idiom abound in this novella too: e.g. ‘ξηγήθηκε σπαθί και μ’ασικιλίκι', ‘του γέλασε μαριόλικα και με τσαχπίνικες ματιές’, ‘έφαγε κουρμπέτι στην Αθήνα η Ασπασία’. Pikros' quasi-skolia occur in the guise of tavern songs of Miletus: e.g. ‘Στο δικό μας καπηλειό, μπρούσκο κι ανέρωτο κρασί / το πίνουν οι γέροι και γίνονται παληκαράκια.’

46 Quoted in K. Vlisidis, Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου 178 (item 1488). Cf. G. A. Pachtikos, 260 Δημώδη ελληνικά άσματα (Athens 1905) νε΄: ‘Τοιαύτα σκόλια επιτραπέζια ή και γαμήλια άδονται και νυνέτι παρά τω ελληνικώ λαώ μετά συνωδίας μουσικών οργάνων, κυρίως δε τριχόρδου λύρας ή και εγχωρίου κιθάρας (μπουζουκίου).’

47 Cf. A. Papadiamantis, ‘Ο ξεπεσμένος δερβίσης’ (1896), in Απάντα, ΙΙΙ, ed. N. D. Triantafyllopoulos (Athens 1989) 114: ‘Η μουσική εκείνη δεν ήτο τόσον βάρβαρος, όσον υποτίθεται ότι είναι τα ασιατικά φύλα. Είχε στενήν συγγένειαν με τας αρχαίας αρμονίας, τας φρυγιστί και λυδιστί.’

48 R. Manthoulis, ‘Scolia rebetika’, Chroniques Grecques (Paris 1991) 274–305.

49 E.g. ‘Κάτι λόγια θέλω να σου πω/αλλά κωλύομαι Σαπφώ …/Σαπφώ, Σαπφώ…/Σου μιλάει ο Αλκαίος/ ένας ποιητής αρχαίος …/Αυτά είπε στη Σαπφώ/και σώπασ’ ο Αλκαίος/και πήρε το λόγο/η Σαπφώ βεβαίως: …/Άσε τις περιστροφές/κι έμπα αμέσως στο θέμα./Αν είσαι κύριος/κι αισθηματίας νέος/μίλα μου σα ποιητής/και σα Μυτηληναίος.'

50 The full text is online at http://ermionh.blogspot.com/2009/06/blogpost_4737.html (accessed 6 May 2011).

51 M. Rodas, ‘Το θέατρον: ο “Πλούτος”’, Ελεύθερον Βήμα, 28 April 1936.

52 Reactions to the use of various kinds of anachronism in staging Aristophanes are chronicled and the related cultural politics are analysed in G. A. H. Van Steen, Venom in Verse: Aristophanes in Modern Greece (Princeton 2000). As early as 1904, the composer Theophrastos Sakellarides was reproved for using the zeybekikos rhythm to render the ancient kordax in a production of Ecclesiazousae by the Athenian company Νέα Σκηνή (cf. M. Seiragakis, ‘Rebetiko and Aristophanes’: http://www.hellenicmusiccentre.com/images/stories/books/ConferenceProceedingsAthens2011.pdf). In the post-war period, Koun's former student Alexis Solomos was castigated by Vasos Varikas (Τα Νέα, 13 July 1957) for using rebetika-inspired scores in his production of Lysistrata.

53 ‘Κόκκινη Μήδεια με… ρεμπέτικα’, Έθνος, 9 August 2008.

54 V. Angelikopoulos, ‘Απογοήτευσε η Μήδεια του Βασίλιεφ’, Καθημερινή, 19 Αugust 2008; G. Sariyannis and P. Theodorakopoulos, ‘Μήδεια: Η επόμενη μέρα. “Ταυρομαχίες” και εκτός αρένας’, Τα Νέα, 19 Αugust 2008.

55 E.g. ‘The zeybekikos is a dance of Thrace, the land of Orpheus, that well known … Turk’ (Y. Tsarouchis, ‘Μικρό σχόλιο στον ζεϊμπέκικο’ Θέατρο 10 [July–August 1963] 79). Tsarouchis subsequently claimed that the zeybekikos dance is ‘truly accessible only to those of the Greeks who have been initiated into Orphism’, in ‘Για το ζεϊμπέκικο’, Αγαθόν το εξομολογείσθαι (Athens 1986) 268–72.

56 Page numbers below refer to L. Liavas, Music in the Aegean (Athens 1987).

57 M. L. West, Ancient Greek Music (Oxford 1992) 384 f. Similarly, Roderick Beaton (‘Modes and roads: Factors of change and continuity in Greek musical tradition’ The Annual of the British School at Athens 75 [1980] 11) concludes that ‘as with other aspects of Greek culture, simple notions of continuity and discontinuity are inadequate to describe the true state of affairs’. Regarding dance, Alkis Raptis contends (The World of Greek Dance [Athens 1987] 25, 37), ‘One could only argue in favour of choreographic continuity if it were demonstrated that the dances of ancient Greece included traits not found in those of other peoples and maintained in the dances of today. No such traits have been observed.’ Accordingly, he proceeds to reject what he sees as figments of the classicizing ‘imagination of intellectual doyens’.

58 S. Baud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι (Nafplion 1984) 70 f.

59 E. Kallimopoulou, Paradosiaka: Music, Meaning and Identity in Modern Greece (Farnham 2009).

60 The somewhat incoherent text of Maniatis' paper ‘Το ρεμπέτικο και οι αρχαίοι Έλληνες λυρικοί ποιητές’, delivered to the conference on ‘Greek music, ancient, Byzantine and contemporary’ at the European Cultural Centre, Delphi 1986, was posted at http://www.athriskos.gr/modules/news/article.php?storyid=1278 (accessed 6 May 2011). Maniatis' other rebetika-related publications are summarized in Vlisidis, Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου, 147ff. (items 1229–37).

61 D. Stathakopoulos, ‘Αρχαιοελληνική μουσική και το ουδέποτε “οσμανικόν” μπουζούκι’, Δαυλός 139 (July 1993) 8125–9. Cf. footnote 64 below.

62 G. Phaidros, Πραγματεία περί του σμυραϊκού μανέ, ή του παρ' αρχαίοις μανέρω, ως και περί ανευρέσεως του Αιλίνου και ελληνικών ηθών και εθίμων διασωζομένων εισέτι παρά τω ελληνικώ λαώ (Smyrna 1881). Phaidros further argued that Herodotus' μανέρως was in turn derived from ‘Μανία Έρως (ήτοι καρά σεβντάς)’.

63 Vlisidis, Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου 160 (item 1333).

64 G. L. Papakonstantinou, ‘Ο ζεϊμπέκικος χορός: ο Ζευ-Βακχ-ικός των παναρχαίων χρόνων’, Δαυλός 197 (May 1998) 12275–84.

65 Vamvakaris, Αυτοβιογραφία, 250.

66 G. Christofilakis, Μύθος Ρεμπέτικος: Μάρκος Βαμβακάρης (Athens 1997) 31 f.

67 Previously published in German as Die alten Hellenen im neugriechischen Volksglauben (Munich 1967). Kakridis' sources pre-date the widespread democratization of education and literacy in Greece, and his analysis takes no account of modern mass media, but his typology helps define Vamvakaris' response to the ancients.

68 Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 13.

69 Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 63. M. Vamvakaris, ‘Φραγκοσυριανή’, 78 r.p.m. record, HMV (Greece) AO-2280, OGA-237 (1935).

70 Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 68.

71 Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 83.

72 Georgiadis, Ο Μάρκος όπως τον γνώρισα, 148 f.

73 Other rebetika contain more direct, albeit bizarre, responses to the physical remnants of antiquity: the Acropolis of Athens and the pillars of Olympian Zeus are invoked by Mouflouzelis (‘Της Ακρόπολης το βράχο’) as a metaphor for insensitive hardheartedness, while Keromytis (‘Ο πρωτόμαγκας’) refers to the Parthenon as a model for the ‘beauty’ of the prison Παλιά Στρατώνα – cf. Petropoulos, Ρεμπέτικα τραγούδια, 75 and 120.

74 M. Xexakis, ‘Φραστικά συστήματα και σκόρπιες παρατηρήσεις στον Όμηρο, στο δημοτικό και στα ρεμπέτικα τραγούδια’, in Petropoulos, Ρεμπέτικα τραγούδια, 276–8. I. E. Tsouderos, Όμοια και παράλληλα φραστικά συστήματα στα ομηρικά έπη και στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι (Athens 1976). Other superficial parallels with ancient literature (including ‘[el] motivo clásico del παρακλαυσίθυρον o canto ante la puerta cerrada de la amada’, ‘ubi sunt?’ and ‘carpe diem’) are noted in Batista Rodríguez, ‘Algunas referencias del rembético’, 36 f.

75 J. Lacarrière, Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας (Athens 2003) 399.

76 Cf. Batista Rodríguez, ‘Algunas referencias del rembético’, 32 ff.

77 K. Vergopoulos, ‘Μερικές θέσεις πάνω στο ρεμπέτικο τραγούδι’, in Petropoulos, Ρεμπέτικα τραγούδια, 269.

78 For a sample of the issues involved in the quest for the ancient antecedents of various types of Greek folksong, traditional prose-narratives and shadow theatre, see (respectively): S. Gauntlett, ‘Aptera Epe – The canon of modern Greek oral poetry’, in I. Worthington (ed.), Voice Into Text: Orality & Literacy in Ancient Greece (Leiden 1996) 195–203; I. Th. Kakridis, Die alten Hellenen, 46–75; T. Hatzipantazis, Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890 (Athens 1984) 13–22 and M. Hatzakis, ‘Αρχαία τραγωδία και θέατρο σκιών’, Εκκύκλημα 10 (January–March 1986) 2–4.