Revitalising Stamverwantschap: The Role of the Nederlands Zuid-Afrikaanse Werkgemeenschap on Dutch-Afrikaner Relations in the Twentieth Century

Abstract

In the last decades, the concept of stamverwantschap, or the special relationship between the Dutch and Afrikaner nation, has become out of vogue. This article tries to revitalise the concept by looking at its persistency over time, even during the apartheid era. The Nederlands Zuid-Afrikaanse Werkgemeenschap (NZAW) played an especially important role in maintaining the old idea of stamverwantschap as a principle to stand up for each other's nation, even until the present day. Although the organisation lacked influence at the governmental level, they succeeded in keeping the Dutch-Afrikaner relation alive by focusing on exchange programs for journalists, politicians, students and teachers, while propagating a ‘critical dialogue’ to reform apartheid.

Key words:

• South Africa
• The Netherlands
• Dutch-Afrikaner relationship
• (anti-)apartheid
• stamverwantschap
• kinship
• NZAW
• NZAV
• ANW

Acknowledgments

A draft version of this article was presented at the HASA biennial conference ‘Doing History’, Pretoria, July 2012, under the name of ‘Reflecting on stamverwantschap: transnational connections of the Nederlands Zuid-Afrikaanse Werkgemeenschap’. I would like to thank Frans van Schaik and Jacques van der Elst for allowing me access to, respectively, the NZAW-archive and NSAW/ANW-archive. Furthermore, I would like to thank Annie Slaa-de Jong and Zabeth Botha of the Erfenisstigting for helping me finding my way at the archives. In the end, I would like to thank Barbara Henkes for giving me the opportunity to attend the congress and everyone who have commented and helped me on previous versions of this article.

Notes

^1. ‘Ek het met hierdie besoek aan Nederland van een ding bewus geword en dit is dat tyd en afstand nie veel verander het aan die geestesverwantskap tussen die Afrikaner en die mense van sy vernaamste stamland nie.’ NZAW Archive Wageningen, Diedenweg 57 (hereafter NAW), Reports, H.J. van Zyl, Besoek aan Nederland onder beskerming van die Nederlands Zuid-Afrikaanse Werkgemeenschap vir die tydperk 22 september–4 oktober 1969.

^2. See for example: J.W. van der Meulen, ‘Nederland en de apartheid’, in M. van Leeuwen and S. Rozemond, eds, Het woord is aan Nederland. Thema's van buitenlands beleid in de jaren 1966–1983 (The Hague: Staatsuitgeverij, 1983), 72–103; G.J. Schutte, De roeping ten aanzien van het oude broedervolk: Nederland en Zuid-Afrika, 1960–1990 (Amsterdam: NZAV, 1993); N.F.M. Klein Goldewijk, ‘De kwestie Zuid-Afrika in de Nederlandse politiek : motivering en ontwikkeling van het Zuid-Afrika-standpunt van de Nederlandse regering, de ARP, de PvdA en de VVD in de periode 1960–1970’ (PhD thesis, University of Nijmegen, Nijmegen, 1994); H.O. Terblanche, Nederland en die Afrikaner: gesprek oor apartheid. Die paginaruil tussen Trouw en Die Burger (Port Elizabeth: University of Port Elizabeth, 1998); S. de Boer, Van Sharpeville tot Soweto: Nederlands regeringsbeleid ten aanzien van apartheid, 1960–1977 (The Hague: Sdu, 1999) and A.S. Blok, ‘Die ‘swart skaap’, van de familie. Stamverwantschap in het Nederlandse Zuid-Afrikabeleid 1989–1994’, (MA thesis, Erasmus University, Rotterdam, 2009).

^3. A.D. Smith, Nations and Nationalism in a Global Era (Oxford: Polity Press, 1995), 57.

^4. P. Ward, Britishness since 1870 (London: Routledge, 2004), 32–34 and 137.

^5. R. Rozenburg, De bloedband Den Haag-Pretoria: het Nederlandse Zuid-Afrikabeleid sinds 1945 (Amsterdam: Komitee Zuidelijk Afrika, 1986), 117; and De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 117–120; 286–290.

^6. J.W. Pont, ‘De Betrekkingen tusschen Nederland en Zuid-Afrika’, in J. de Louter et al., Nederland-Zuid-Afrika: gedenkboek uitgegeven door de Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereeniging, bij gelegenheid van haar vijftig-jarig bestaan 1881–1931 (Amsterdam: NZAV, 1931), 71–76.

^7. ‘dat van dien oud-Hollandschen stam hier een tak wortelen heeft geschoten, om ook tot een volk, een andere Hollandsche natie, op te wassen’: cited in Pont, ‘Betrekkingen Nederland Zuid-Afrika’, 77.

^8. ‘dat van dien oud-Hollandschen stam hier een tak wortelen heeft geschoten, om ook tot een volk, een andere Hollandsche natie, op te wassen’: cited in Pont, ‘Betrekkingen Nederland Zuid-Afrika’, 78–79.

^9. G.J. Schutte, Nederland en de Afrikaners: adhesie en aversie (Franeker: Uitgeverij T. Wever BV, 1986), 14–15; Pont, ‘Betrekkingen Nederland Zuid-Afrika’, 83–84.

^10. Schutte, Nederland en de Afrikaners, 16–22.

^11. Schutte, Nederland en de Afrikaners, 205.

^12. H. te Velde, Gemeenschapszin en plichtsbesef: Liberalisme en Nationalisme in Nederland, 1870–1918 (The Hague: Sdu, 1992), 77–81.

^13. Schutte, Nederlanders en Afrikaners, 24–27.

^14. G.J. Schutte, Stamverwantschap onder druk. De betrekkingen tussen Nederland en Zuid-Afrika, 1940–1947 (Amsterdam: Suid-Afrikaanse Instituut, 2011), 19–20.

^15. G.J. Schutte, ‘Een eeuw Nederlandse aandacht voor Zuid-Afrika’, in K. Maartense et al., eds, Zicht op Zuid-Afrika: honderd jaar geschiedenis van Zuid-Afrika, 1881–1981 (Amsterdam: NZAV, 1981), 12–13.

^16. Schutte, Nederland en de Afrikaners, 135 en 207.

^17. Te Velde, Gemeenschapszin en plichtsbesef, 163.

^18. Schutte, ‘Eeuw Nederlandse aandacht’, 15.

^19. For more on the Dutch news rapports, see V. Kuitenbrouwer, War of Words: Dutch pro-Boer Propaganda and the South African War (1899–1902) (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2012). For more on Penning and other Dutch youth novels about the Afrikaners, see A. Buijks, ‘De duurzame Boerenliefde. Een analyse van het enthousiasme voor de Boerenonafhankelijkheid in de Nederlandse jeugdliteratuur (1900–1960)’, in Skript: historisch tijdschrift, 28, 1 (2006), 31–45.

^20. There was even a group of Dutch-Americans from Chicago who wanted to fight alongside the Boers in South Africa. See M. Douma, ‘Dutch-American Identity During the Civil War and the Boer War’, in H. Krabbendam, C.A. van Minnen, and G. Scott-Smith, eds, Four Centuries of Dutch-American Relations 1609–2009 (Amsterdam: Boom, 2009), 375–385.

^21. B.J.H. de Graaff, De mythe van de stamverwantschap. Nederland en de Afrikaners, 1902–1930 (Amsterdam: Suid-Afrikaanse Instituut, 1993), 102–104.

^22. De Graaff, Mythe stamverwantschap, 40–41.

^23. De Graaff, Mythe stamverwantschap, 65–67.

^24. See for example T. Dunbar Moodie, The Rise of Afrikanerdom: Power, Apartheid and the Afrikaner Civil Religion (Berkeley: University of California Press, 1975), and I. Hexham, The Irony of Apartheid: The Struggle for National Independence of Afrikaner Calvinism against British Imperialism (New York: The Edwin Mellen Press, 1981).

^25. G.J. Schutte, Het Calvinistisch Nederland: Mythe en werkelijkheid (Hilversum: Verloren, 2000), 198. Schutte has the opinion that nineteenth century Dutch historiography also played an important part in the formation of Afrikaner nationalism. G.J. Schutte, ‘The Place of Dutch Historians in South African Historiography’, African Historical Review, 39, 1 (2007), 25–40.

^26. Prime Minister H.J. Colijn in a radio speech in 1938. Quoted in Schutte, Stamverwantschap onder druk, 35.

^27. A quote of the installation speech of Minister J.R. Slotemaker as head of the Dutch government committee to promote the cultural ties between the Netherlands and South Africa. The committee was particularly concerned with establishing a framework of exchange of students, scholars and information between Dutch and South African universities and schools. Ultimately, this led to the Cultural Treaty of 1951. Quoted in Schutte, Stamverwantschap onder druk, 51.

^28. De Graaff, Mythe stamverwantschap, 23.

^29. De Graaff, Mythe stamverwantschap, 316–317.

^30. De Graaff, Mythe stamverwantschap, 20–22.

^31. W.G. Hendricks, ‘Die betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika, 1946–1961’ (PhD thesis, University of Wes-Kaapland, Bellville, 1984), 20–22.

^32. A good example of this disappointment can be found in the newspaper series ‘De Unie van Zuid-Afrika in de Oorlogsjaren’, that ran in June 1946 in the Nieuw Rotterdamse Courant.

^33. Hendricks, Die betrekkinge, 35. In Stamverwantschap onder druk, Schutte describes the South African journey of NZAV-member P.J. van Winter as an effort to normalise the relationship between the Dutch and Afrikaners in 1947.

^34. A.P. du Plessis, Die Nederlandse emigrasie na Suid-Afrika (Amstelveen: Teerhuis & Klinkenberg, 1956), 101–102. Research has shown that the Dutch migrants of this period were indeed easily assimilated at the level of language, with most of them choosing English or Afrikaans as their home language. E.H. Raidt, ‘Interference, Shift and Loss of Dutch in South Africa’, in J. Klatter-Folmer and S. Kroon, eds, Dutch Overseas: Studies in Maintenance and Loss of Dutch as an Immigrant Language (Tilburg: Tilburg University Press, 1997), 215–236.

^35. H. Obdeijn and M. Schrover, Komen en gaan: Immigratie en emigratie in Nederland vanaf 1550 (Amsterdam: Bakker, 2008), 223.

^36. J. Heldring, Changes in Dutch society and their Implications for Netherlands-South African Relations (Braamfontein: The South African Institute for International Affairs, 1984), 7. According to other scholars, the traumatic legacy of the Dutch colonial war in Indonesia also played an important role in Dutch attitudes to apartheid. See J.A.A. van Doorn, Een kwestie van overleven: notities over Zuid-Afrika (Amsterdam: Meulenhoff, 1991) and H.O. Terblanche, ‘Die verskille tussen Nederland en Vlaandere ten opsigte van Suid-Afrika tydens die apartheidsjare: ‘n Ontleding’, Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 50, 4 (2010), 447–466.

^37. ‘anti-Apartheidsbeleid als cultuur imperialisme op grond van oude stamverwantschap’: G.J. Schutte, ‘Stamverwantschap als imperialisme’, in S.W. Couwenberg, ed., Apartheid, Anti-apartheid, Post-apartheid: Terugblik en evaluatie (Budel: DAMON, 2008), 19.

^38. De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 229–230.

^39. G.J. Schutte, Roeping oude broedervolk, 33.

^40. Klein Goldewijk, De kwestie Zuid-Afrika, 36.

^41. Terblanche, Gesprek oor apartheid, 32–36.

^42. De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 117–120; 286–290.

^43. E. Meijers, Blanke broeders, zwarte vreemden: De Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de apartheid in Zuid-Afrika 1948–1972 (Hilversum: Verloren, 2008), 214; 288.

^44. H.L. van Kampenhout, ‘Op de V volgde de W!’, Zuid-Afrika Nú, 6 (1988), 7.

^45. ‘gif-aanvallen op Zuid-Afrika.’, in H.L. van Kampenhout, ‘Vijf jaar tegenaanval: N.Z.A.W. in vogelvlucht’, NZAW-Kroniek, 9 (1968), 3.

^46. T. Lodge, ‘The Paarl Insurrection: A South African Uprising’, African Studies Review, 25, 4 (1982), 95.

^47. Kampenhout, ‘Op de V’, 7.

^48. ‘het een heilige plicht van ons volk [is] om binnen de perken, door de internationale rechtsverhouding aangewezen, door alle wettige middelen de belangen onzer stamgenoten … in geheel Zuid-Afrika te blijven behartigen en dan, in overleg met henzelven, hulpbronnen van landbouw, nijverheid, handel en andere stoffelijke belangen voor hen te openen en te ontwikkelen en de publieke opinie, zo ten onzent als in het buitenland, over de toestanden in Zuid-Afrika voor te lichten’, in Kampenhout, ‘Vijf jaar tegenaanval’, 3.

^49. De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 115–117.

^50. Kampenhout, ‘Op de V’, 8.

^51. ‘misverstanden omtrent apartheid’, in Meijers, Blanke broeders, 214.

^52. Kampenhout, ‘Op de V’, 8.

^53. ‘wij aan de jonge Republiek van Zuid-Afrika de helpende hand [willen] toesteken.’, NAW, Invitation letters Gijmink/Van Kampenhout, 7 Augustus 1963.

^54. NAW, Letter Gijmink to invited, 17 Augustus 1963.

^55. For a short overview of Dutch-South African church relations, see E. van den Bergh, ‘Nederlandse kerken en Zuid-Afrika’, Civis Mundi, 32, 4 (1993), 160–165. For a complete overview of the apartheid debate in the Dutch Reformed and Reformed Churches, see Meijers, Blanke broeders.

^56. Archive Die Erfenisstigting Pretoria (hereafter DEP), NSAW/ANW/SANOS/UNSA (hereafter NSAW), J. van der Meulen, ‘Verslag besoek aan Nederland 10 september–10 oktober 1966’.

^57. NAW, Subscription letter H.J. Bulten, 11 September 1963.

^58. Meijers, Blanke broeders, 80.

^59. F. Huis and R. Steenhorst, Maarten Schakel: een onverzettelijk man (Amsterdam: Teleboek, 1986), 135 and ‘De schoorvoetende ommezwaai van Maarten Schakel’, Vrij Nederland, 27 (1980), 3.

^60. Maarten Schakel, De laatste der mannenbroeders: politicus met een ideaal (Haarlem: De Haan, 1982), 87.

^61. NAW, Subscription letters 1963–1964.

^62. NAW, List of addresses for definite invitations, 27 Augustus 1963.

^63. NAW, List of addresses, letter A.B. Roosjen, 10 September 1963 and letter of Gijmink to members of honour and board members, n.d.

^64. Besides honorary member K.H. Gravemeyer, you had for example Maarten Schakel, Pieter Jongeling, Prof. Dr C.D. van Langen and Harry Moorman.

^65. E. Klei, ‘Liever dood dan rood: het Centrum voor Lektuur, Informatie en Communicatie (CLIC) te Groningen in de jaren zeventig en tachtig’, Documentatieblad voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1800, 22 (2009), 1–15.

^66. De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 230.

^67. G.J.H. Gijmink, ‘Onafhankelijke middenkoers’, NZAW Kroniek, 2 (1969).

^68. ‘de blanke volken van het westen, die door de verkeerde kanten van hun kolonisatiepolitiek reeds zware schuld op zich hadden geladen, laadden […] een nieuwe ontzettende schuld op zich: de te snelle ontvoogding van vele jonge staten’, in G.J.H. Gijmink, ‘Om eerlijkheid, gerechtigheid en naastenliefde’, NZAW-kroniek, 1 (1964), 2.

^69. ‘het wekken van begrip voor het in Zuid-Afrika gevoerde samenlevingsbeleid; het kweken van belangstelling en liefde voor de blanke, bruine, gekleurde en zwarte bewoners van Zuid-Afrika; het verstevigen van de godsdienstige, culturele en economische banden, die Nederland en Zuid-Afrika vanouds verbinden; het bevorderen van goede betrekkingen tussen beide landen, zoals het broedervolken betaamt.’, NAW, ‘Vriendschap met Zuid-Afrika’, 31 Augustus 1963.

^70. ‘het blijft familie’, De Volkskrant, 7 September 1963. Quoted in De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 117.

^71. G.J.H. Gijmink, ‘De kleinste zal tot duizend worden’, NZAW-Kroniek, 10 (1965), 1.

^72. Kampenhout, ‘Vijf jaar tegenaanval’, 4–5.

^73. For example A.P. Treurnicht, Lucas Mangope (President of Bophuthatswana), Prof. Dr W. Richards, F.W. de Klerk (later becoming President of South Africa), Prof. Dr G. van N. Viljoen, Nelson Botile and Justus Tshungu.

^74. For the ARP: Jan Meulink and Maarten Schakel; CHU: Teun Tolman; GPV: Piet Jongeling, Bart Verbrugh; KVP: Harry Moorman, Hans Kolfschoten; SGP: C.N. van Dis sr., Henk van Rossum, Leen van der Waal (European Parliament); VVD: Harm van Riel. Entries on Dutch parliamentarians, http://www.parlement.com, accessed on 15 May 2012.

^75. The Dutch governmental gift of 100,000 guilders to the Defence and Aid Fund was, for example, passed through parliament with 94 to 8 votes in 1966. However, according to Moorman, 20 KVP-parliamentarians wanted to vote against the gift, but were in the end disciplined by their party. DEP, NSAW, Attachment to minutes executive board NSAW, ‘Verslag korrespondensie met H.B. Nederland’, 2 April 1966.

^76. Meijers, Blanke broeders, 288–291; 431; 434. A separate organisation, Geen kerkgeld voor geweld, was formed after the death of Gravemeyer and Gijmink to continue the debate with the Dutch churches.

^77. A particular important contact for the NZAW in the 1960s and 1970s was Eschel Rhoodie, a key player of Operation Senekal or the secret information war. Rhoodie was press attaché at The Hague embassy between 1967 and 1971 and maintained regular contact with the NZAW board. For more on South African propaganda activities in The Netherlands: R. van der Meij, ‘'Goed nieuws voor apartheid: Zuid-Afrikaanse propaganda-activiteiten gericht op de Nederlandse pers, 1966–1978’ (PhD thesis, University of Groningen, Groningen, 2007).

^78. Examples of these publications are J. van der Meulen, De politieke ontwikkeling in Zuid-Afrika (Delft: NZAW, 1966); NZAW, Twee petities: 94 tegen 940 (Wageningen: NZAW, 1970); J.J.G. Boot, Apartheid pro en contra (Apeldoorn: Semper Agendo N.V., 1971) and N. Rhoodie, ed., Intergroup Accommodation in Plural Societies: A Selection of Conference Papers with Special Reference to the Republic of South Africa (Pretoria: Macmillan, 1978). This last publication was made by the Institute for Plural Societies, a scientific institute set-up by NZAW member W.A. Veenhoven in 1969. The institute had its own journal, Plural Societies, which promoted objective research of plural societies, while being secretly sponsored by the South African government.

^79. De Boer, Van Sharpeville tot Soweto, 284; 287.

^80. For example: H. Bos, ‘Gedachten over de samenhang tussen de toekomst van Zuid-Afrika en Nederland’, NZAW-Kroniek, 8 (1965), 1–4 and Kampenhout, ‘Vijf jaar tegenaanval’, 6.

^81. See Kuitenbrouwer, War of Words.

^82. ‘de Zuidafrikaanse regering, in weerwil van de feiten, in een kwaad, immoreel daglicht te stellen en zodoende […] zijn invloed in dit land met zijn onmetelijke bodemschatten te behouden’, ‘Jaarvergadering NZAW’, NZAW-Kroniek, 2 (1964), 7.

^83. ‘Zuid-Afrika nú’, Zuid-Afrika nú, 5 (1969), 1.

^84. Examples: Zuid-Afrika nú, 4 (1973), 3 (1975) and 9 (1975).

^85. H.L. van Kampenhout, ‘Saamtrek 1968’, NZAW-Kroniek, 4 (1968), 5–6.

^86. Schutte, ‘Eeuw Nederlandse aandacht’, 24.

^87. ‘Jan van Riebeeckdag blijve!’, Zuid-Afrika Nú, 4 (1973), 1.

^88. DEP, NSAW, Annual report of the NSAW, 1973, p. 3.

^89. Alana Bailey, Die gelofte van 16 Desember 1838: die herdenking en betekenis daarvan, 1838 tot 1910 (MA thesis, University of Pretoria, Pretoria, 2002), 11–26.

^90. ‘om zodoende te tonen dat de Zuid-Afrikaners hier niet in den vreemde, doch in een bevriend land zijn’, NAW, Liturgy Geloftedag 1975.

^91. ‘Verstoor het feest van de racisten’, in NN, 45 (1989) http://www.ravagedigitaal.org/1989/45/5.htm, accessed 4 June 2012.

^92. ‘De stichting NZAW van 1988–1993’, Zuid-Afrika Nú, 6 (1993), 3.

^93. Meijers, Blanke broeders, 358.

^94. NAW, Annual report NZAW 1987–1988.

^95. F. van Schaik, ‘Kanttekening’, Zuid-Afrika Nú, 6 (1994), 10.

^96. ‘bou van ‘n brug wat die Republiek van Suid-Afrika en die Koninkrijk der Nederlanden deur onderlinge begrip nader aan mekaar sal bring’, ‘Minutes foundation meeting NSAW-Stellenbosch’, in NZAW-Kroniek, 4 (1964), 4–5.

^97. ‘Oprichtingsvergadering rayon Kaapstad’, NZAW-Kroniek, 6 (1965), 6–7.

^98. ‘Notule vergadering van die Hoofdbestuurs NSAW op 2 april 1966’, NZAW-Kroniek, 5 (1966) 3–4.

^99. ‘objectieve voorlichting’, and ‘opbouwend-kritische vriendschap’, in ‘Na vijf jaren NZAW: onafhankelijke middenkoers’, NZAW-Kroniek, 2 (1969), 4.

^100. ‘ons probeer niemand te mislei nie […] maar dit is beter vir die Nederlandse gehore’, DEP, NSAW, Minutes board ANW, 29 June 1969.

^101. ‘Bij de NSAW in Zuid-Afrika’, NZAW-Kroniek, 4 (1967), 3.

^102. For example, NZAW-Kroniek, 11 (1966), 14.

^103. For example, Pieter Goede and Hermina van Ee: DEP, NSAW, Certificates ANW, CV's P. Goede and H. van Ee.

^104. See for example CVs of members like Prof. Dr J. van der Elst, Anton Jansen, Prof. Dr C. de Jong and J. van de Sande. DEP, NSAW, Certificates ANW, CV's Van der Elst, Jansen, De Jong and De Sande.

^105. ‘Bij de NSAW in Zuid-Afrika’, NZAW-Kroniek, 4 (1967), 3.

^106. DEP, NSAW, Minutes executive board, 20 November 1970.

^107. ‘Bij de NSAW in Zuid-Afrika’, NZAW-Kroniek, 4 (1967), 3.

^108. Surprisingly enough, there is almost no research done about the life of ‘Wimpie’, De Klerk (1928–2009), whereas his leading role in the verligte liberal camp of the Afrikaner nation cannot be underestimated as one of the founders of the Democratic Party in 1973, chief editor of the liberal Afrikaans newspaper Rapport, influential theologian and brother of State President F.W. De Klerk.

^109. DEP, NSAW, Nuusbriewe, ANW Nuusbrief, April 1982.

^110. DEP, NSAW, Nuusbriewe, ANW Nuusbrief, June 1984.

^111. J. Sanders, South Africa and the International Media 1972–1979: A struggle for representation (London: Routledge, 2000).

^112. Project G.26B: NZAW, in Sanders, South Africa and the International Media, appendix B, 235.

^113. ‘die toekomstige reëling is dat alle geldelike ondersteuninge vir die Nederlandse aksies deur die A.N.W. behartig sal word’: DEP, NSAW, Minutes board ANW, 25 July 1979.

^114. At the present date, the student exchange program is still in place under the name of Uitwisseling Nederland Suid Afrika (UNSA; Exchange Netherlands South Africa) and claims to have helped over 16,000 students find an exchange place in South Africa or the Netherlands. SANOS leads a dormant existence.

^115. Schutte, De roeping broedervolk, 7.

^116. Although the word sounds Dutch, it actually is an Afrikaans word in its political meaning of racial segregation. But until the present day, most Dutch still believe apartheid to be from Dutch origin and are ashamed of this perceived fact. B.J.H. de Graaff, Apartheid: Een aanzet tot begripsbepaling (Amsterdam: Suid-Afrikaanse Instituut, 2000), 1–11.

^117. Allegedly, parts of the Dutch public even hissed at Mandela when he began his Amsterdam speech in Afrikaans. M. Sommer, ‘Dutch uncles lower eyebrows somewhat’, Weekly mail, 26 October 1990.

^118. ‘als jullie je van die schuldgevoelens weten te bevrijden, kan Nederland eindelijk eens met constructieve bijdragen komen’: R. Boon, ‘Het ontbijt van Nelson Mandela. Van den Broek snapt geen hout van het pokerspel’, Groene Amsterdammer, 20 June 1990.

^119. ‘Staatsbezoek Zuid-Afrika; Sal die Koningin Nederlands praat?’, Algemeen Nederlands Persbureau ANP, 19 September 1996.

^120. ‘[stam]verwantschap is inmiddels voltooid verleden tijd’, in ‘Verleden tijd’, NRC Handelsblad, 1 October 1996.

^121. B.J.H. de Graaff, ‘Terugblik op het anti-apartheidsverleden van Nederland: solidariteit met Zuid-Afrika, een kortstondige periode’, in S.W. Couwenberg, ed., Apartheid, Anti-apartheid, Post-apartheid: Terugblik en evaluatie (Budel: DAMON 2008), 47–52.

^122. ‘De veranderingen gaan krachtig door – Overzicht 7e lustrumperiode stichting NZAW (1993–1998)’, Zuid-Afrika Nú, 5 (1998), 10–13.