References

• Dit wordt niet door iedereen aanvaard. Zo markeert b.v. de Willibrordvertaling in v. 31 een nieuw begin: „Eens kwamen zijn moeder en zijn broeders…”. Wat er ook te zeggen valt over het nevenschikkende in het Mc.-evangelie, laat de kontekst dit vage „eens” toe? Verderop in de Studie volgt een uitvoerige bespreking van deze vraag.
   Google Scholar
• 1966 . Mächte und Gewalten im Neuen Testament Voor de discussie omtrent de betekenis en het bestaan van de duivel zie b.v. H. SCHLIER, Freiburg 1958; T. LING, The Significance of Satan. New Testament Demonology and its Contemporary Relevance, Londen 1961; M.-É. BOISMARD, Satan selon l'Ancien et le Nouveau Testament, in: Lumière et Vie (nr. 78) 15 (1966) blz. 61–76; C. DUQUOC, Symbole ou réalité, in: Lumière et Vie (nr. 78) 15 (blz. 99–105 (vgl. Theol. der Gegenwart 9 [1966] blz. 187–192, met „Diskussionsbeiträge” van R. Schnackenburg, blz. 193–194, en A. Winklhofer, blz. 194–196); J. QUINLAN, Engelen en Duivels, in: Tijdschr. v. Theol. 7 (1967) blz. 43–62; R. SCHNACKENBURG, Konkrete Fragen an den Dogmatiker aus der heutigen exegetischen Diskussion, in: Catholica 21 (1967) blz. 22–24. Voor een recente behandeling van de Problemen rond de ‘broeders en zusters’ van Jezus zie J. BLINZLER, Die Brüder und Schwestern Jesu (Stuttg. Bibelstudien 21), Stuttgart 1967.
   Google Scholar
• Zo is de eerste helft van Mt. 10 een versmelting van de zendingsrede van Mc. en die van Q, Mt. 13, 31–32 een versmelting van het Mosterdzaadje volgens de versie van Mc. en die van Q.
   Google Scholar
• We herinneren aan een paar in exegetische geschriften gebruikte termen: De tweebronnen-theorie houdt dat Matteüs en Lucas voor de samenstelling van hun evangelie behalve Mc. nog een tweede, in het Grieks geschreven gemeenschappelijke bron bezaten, Q genaamd (van het Duitse Quelle = bron). Deze bron (of geheel van brennen) is niet bewaard gebleven, maar moet wel voor het grootste gedeelte ‘logia’ (= uitspraken, gezegden, Jezuswoorden) hebben bevat. Een andere term voor het materiaal dat uit Q stammen zou, is „duplex traditio” (= Mt.-Lc.-stof), te onderscheiden van „triplex traditio” (= stof die bij de drie synoptici te vinden is) en van „Sondergut” (= S, stof die slechts één evangelist biedt). Compileren (conflateren) doet een redactor die twee of meer „Vorlagen” (= brennen) tot een geheel versmelt en verweeft. Herschrijven is het met eigen stijl weergeven van een „Vorlage”. Aan de basis van deze onderneming kunnen b.v. inhoudelijke, maar ook louter grammaticale, stilistische of structured motieven liggen. Redactionele verzen heten Zinnen die de redactor zelf geschapen heeft zonder bron of „Vorlage”. „Reisebericht” (= reisverhaal) wordt dat grote complex van het Lc.-evangelie genoemd (Lc. 9, 51—18, 14), dat bestaat uit Q-stof en Sondergut en in de Marcusorde die Lucas volgt ter hoogte van Mc. 9, 50—10, 1 (eigenlijk 10, 12) ingelast blijkt te zijn. Alles wat er gesproken wordt en gebeurt situeert Lucas ergens tijdens de lange reis naar Jeruzalem.
   Google Scholar
• Dupont , J. 1958 . Les Béatitudes. Le problème littéraire—Les deux versions du Sermon sur la montagne et des Béatitudes Vgl. Brugge-Leuven 2, blz. 47: „…la composition de Luc procède normalement par grandes masses, en suivant une source à la fois”.
   Google Scholar
• Een zelfde bevoorrechte situatie geldt de zendingsrede: zie Mt. 10, 1. 6–16. De brennen zijn Mc. (6, 7–11) en Q (lucaanse versie ervan in Lc. 10, 1–12). Aangezien Lc. 10 vrij dicht volgt op Lc. 9, 1–5 (= de lucaanse weergave van de marciaanse zendingsrede) is de situatie van de Beëlzebulperikoop nog gunstiger: a) Lucas biedt geen herschrijving van de Marcus-tekst ter hoogte van Lc. 8; b) De redactie van Lc. 11, 14–28 (Q) moet, als men zo denken mag, in tijd tamelijk ver verwijderd zijn geweest van de ontmoeting met de Marcusversie (ter hoogte van Lc. 8).
   Google Scholar
• Het volgende schema zal, voor wat de kontekst aangaat, de gelijkenissen en verschillen tussen Matteüs en Marcus beter laten uitkomen: Mt. Mc. (9, 1–8) 2,1–12: Iamme (9, 9–13) 2, 13–17: Levi (Matteüs) (9, 14–17) 2,18–22: vasten 12, 1–8 2,23–28: arenplukken 12, 9–13 3, 1–5: verdorde hand 12, 14 3,6: moordplan 12, 15a 3,7a: Jezus trekt zich terug 12, 15b 3,7b-9: talrijke menigte volgt 12, 15c 3,10: genezingen 3,11: onreine geesten 12, 16 3,12: spreekverbod (Mt.: „velen”; Mc.: „geesten”) 12, 17–21 Jesaja-citaat 3, 13–19: aanstelling van de twaalf 3,20a: „naar huis” 3,20b: volk 3,21: de „zijnen” trekken uit 12, 22–23: genezing van een bezetene 12,24 3,22: aanklacht (Mt.: Farizeeën; Mc.: schriftgeleerden)
   Google Scholar
• Delobel , J. 1966 . L'onction de Jésus par la pécheresse. La composition littéraire de Lc., VII, 36–50 in: Eph. Theol. Lov. 42 (blz. 448–449, merkt met verwijzing naar Schleiermacher op dat in de lucaanse eenheid 8, 1–21 de perikoop 8, 19–21 beantwoordt aan 8, 1–3; hij spreekt daarom over een „inclusion littéraire intentionnelle”. We zouden dus mogen stellen dat Lucas het tweede stuk van een marciaanse omraming (8, 19–21 = Mc. 3, 31–35) verplaatste na zijn Zaaierparabel en er zelf een eigen nieuwe inclusie mee tot stand bracht.
   Google Scholar
• Dupont . Béatitudes Vgl. (aant. 5), blz. 50, die zeer helder een dergelijk opzet moti- veert: „Nous cherchons à atteindre un état du discours (= Bergrede) ou les deux formes diversifiées…n'existaient pas encore et à partir duquel les deux rédactions évangéliques pourraient s'expliquer”.
   Google Scholar
• De volgende commentaren worden in het verloop van deze Studie geciteerd met auteursnaam, evangelist en blz. Van Mt.: W. C. ALLEN, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, Edinburgh 21907; P. BONNARD, L'Évangile selon S. Matthieu, Parijs-Neuchâtel 1963; P. GAECHTER, Das Matthäusevangelium, Innsbruck-Wenen-München 1963; E. KLOSTERMANN, Das Matthäusevangelium, Tübingen 31938; M.-J. LAGRANGE, Évangile selon saint Matthieu, Parijs 31927; E. LOHMEYER, Das Evangelium des Matthäus (Nachgelassene Ausarbeitungen und Entwürfe…für den Druck erarbeitet u. hg. v. W. Schmauch), Göttingen 1956; J. SCHMID, Het Evangelie volgens Matteüs, Antwerpen 1963; B. WEISS, Das MatthäusEvangelium 91898; J. WELLHAUSEN, Das Evangelium Mattimi, Berlijn 1914; Th. ZAHN, Das Evangelium des Matthäus, Leipzig 41922. Van Mc.: C. E. B. CRANFIELD, The Gospel according to St. Mark, Cambridge 21963; W. GRUNDMANN, Das Evangelium nach Markus, Berlijn 1959; F. HAUCK, Das Evangelium des Markus, Leipzig 1931; E. KLOSTERMANN, Das Markusevangelium, Tübingen 31936; M.-J. LAGRANGE, Évangile selon saint Marc, Parijs 51929; E. LOHMEYER, Das Evangelium des Markus, Göttingen 111951; J. SCHMID, Het Evangelie volgens Marcus, Antwerpen 1963; E. SCHWEIZER, Das Evangelium nach Markus, Göttingen 1967; H. B. SWETE, The Gospel according to St. Mark, Londen 31920; V. TAYLOR, The Gospel according to St. Mark, Londen 1952; B. WEISS, Die Evangelien des Markus und Lukas, Göttingen 91902; J. WELLHAUSEN, Das Evangelium Marci, Berlijn 21909. Van Lc.: J. M. CREED, The Gospel according to St. Luke, Londen 1930; W. GRUNDMANN, Das Evangelium nach Lukas, Berlijn 1961; F. HAUCK, Das Evangelium des Lucas, Leipzig 1934; M.-J. LAGRANGE, Évangile selon saint Luc, Paris 1921; A. PLUMMER, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to St. Luke, Edinburgh 51922; J. SCHMID, Het Evangelie volgens Lucas, Antwerpen 1963; B. WEISS: zie onder MC.; J. WELLHAUSEN, Das Evangelium Lucae, Berlijn 1904; Th. ZAHN, Das Evangelium des Lukas, Leipzig 1913. Van volgende vaak geciteerde werken geven we alleen de auteursnaam met het tussen haakjes staande trefwoord: R. BULTMANN, Die Geschichte der synoptischen Tradition, Göttingen 31957 (Geschichte); W. E. BUNDY, Jesus and the First Gospels. An Introduction to the Synoptic Tradition, Cambridge Mass. 1955 (Jesus); M. DIBELIUS, Die Formgeschichte des Evangeliums, Tübingen 21933 (Formgeschichte); E. HAENCHEN, Der Weg Jesu. Eine Erklärung des MarkusEvangeliums und der kanonischen Parallelen, Berlijn 1966 (Weg); J. C. HAWKINS, Horae Synopticae. Contributions to the Study of the Synoptic Problem, Oxford 21909 (Horae); T. W. MANSON, The Sayings of Jesus…, Londen 1949 (Sayings); J. SCHMID, Matthäus und Lukas. Eine Untersuchung des Verhältnisses ihrer Evangelien, Freiburg i. Br. 1930 (Untersuchung); K.L. SCHMIDT, Der Rahmen der Geschichte Jesu, Berlijn 1964 = 1919 (Rahmen). Bij aangifte van statistieken geeft het eerste cijfer de frequentie aan waarmee het woord voorkomt in Mt., het tweede in Mc., het derde in Lc. en het Vierde (niet in Joh., maar) in de Hand. De frequentiecijfers werden meestal genomen uit R. MORGENTHALER, Statistik des Neutestamentlichen Wortschatzes, Zürich-Frankfurt 1959.
   Google Scholar
• Béatitudes Een voorbeeld: DUPONT, (aant. 5), blz. 45: „Dans ce contexte du ch. 12, les vv. 33–37 font manifestement figure de compléments adventices.”
   Google Scholar
• Béatitudes DUPONT, (aant. 5), blz. 47, aant. 1, wil doen geloven dat Matteüs naast de Q-bergrede een tweede bron bezat: „II faut admettre que le logion des deux arbres appartenait au Sermon sur la montagne à un stade de la tradition antérieur à la composition des deux évangiles: ce n'est pas par hasard que Matthieu et Luc le placent au même endroit. On conçoit mal que, dans la suite, Matthieu aille reprendre dans le Sermon un passage qu'il avait déjà transcrit…S'il se répète au ch. 12, c'est probablement parce qu'il utilise une autre source”. lets dergelijks is niet absoluut onmogelijk, maar hoogst onwaarschijnlijk, aangezien Mt. 12, 33–37 in vele details en globaal gezien zelfs meer dan 7, 16–20 overeenstemt met Lc. 6, 43–45. Dit toont Dupont op blz. 48 trouwens zelf aan voor Mt. 12, 33.
   Google Scholar
• Jesus Vgl. BUNDY, blz. 213: „Back in the Sermon on the Mount the fruits were works; here they are words, as in Lk 6, 45”. Zie ook SCHMID, Mt., blz. 259.
   Google Scholar
• „Make a Tree Good?„ Vgl. W. R. HUTTON;, in: Exp. Times 75 (1963–64) blz. 366–367; ALLEN, Mt, blz. 137.
   Google Scholar
• Het is niet onmogelijk dat voor het totstandkomen van de grammaticale vorm Mt. 3, 8: π o ι ή σ α τ ε mede verantwoordelijk is. Uit Mt. 12, 34. 36–37 weten we dat Matteüs aan de Doperprediking heeft gedacht (zie blz. 125). Wat de betekenis betreft vertaalt het woordenboek van W. BAUER (sub voce II e β) „annehmen, den Fall setzen” en het verwijst naar een tekst uit Plato (Theaet. 197 D); dat van F. ZORELL (sub voce 2 f) legt uit „in quantum declaro aliquem aliqualem” met verwijzing naar Joh. 5. 18: zieh voor Gods gelijke houden, waar echter dit ‘houden voor’ zeer dicht Staat bij een ‘zieh maken tot’; THOMAS van Aquino: „facite, id est concedatis…, facite, id est dicite…” (geciteerd in: LAGRANGE, Mt., blz. 246). Zie ook einde aant. 22. Een vertaling als die van SCHMID, Mt., blz. 258: „Veronderstelt ofwel: de boom is goed—dan is ook zijn vrucht goed” lijkt minder juist en gedachtelijk iets te gewrongen (vgl. in deze zin ook WELLHAUSEN, Mt., blz. 61; KLOSTERMANN, Mt., blz. 244).
   Google Scholar
• Schmid . Mt. blz. 259.
   Google Scholar
• Mt. Waarom precies verwerpen sommige commentatoren de declaratieve betekenis van πoιήσατε? LAGRANGE, blz. 246, schrijft: le v. 33 expliqué ainsi n'aurait aucun lien avec ce qui suit, alors que toute la péricope roule sur le même thème”; KLOSTERMANN, Mt., blz. 244: „Den zum Vorigen passenden Sinn ‘es ist inkonsequent von euch, meine nicht zu leugnenden guten Wirkungen auf einen bösen Ursprung zurückzuführen’ kann v. 33 wegen der Fortsetzung 34 f schlecht haben”. Vgl. nog A. LOISY, Les Évangiles synoptiques I, Ceffonds 1907, blz. 713 en BONNARD, Mt., blz. 183.
   Google Scholar
• Schmid . Mt. Vgl. blz. 260: „Verzen 36–37, die geen parallel bij Marcus en Lucas hebben, grijpen logisch op v. 32 terug”.
   Google Scholar
• Gächter . Mt. Vgl. blz. 411–412 over het eufemistische ἀργóν (3—): „Die Entsprechung liegt also nicht nur im Wortpaar λóγoς v. 32 = ῥῆμα v. 36, sondern auch im spezifischen Sinn beider Ausdrücke als Gotteslästerungen”.
   Google Scholar
• Bultmann , Zie . Geschichte blz. 54–56, waar hij de in de overlevering aanwezige tendens „als Gegner Jesu stets die Pharisäer und Schriftgelehrten auftreten zu lassen” bespreekt, maar vgl. ook blz. 134 van deze Studie.
   Google Scholar
• Naar het ons voorkomt is er ook enig literair verband tussen Mt. 12, 37: ἐ γὰρ τῶν λóγων σoυ δικαιωθήση en 11, 19: ἐδικαιώθη ή σoφíα ἀπò τῶν ἔργων αủτῆς. Behalve uiterlijke en vocabularische gelijkenis is er nog het feit dat het in beide konteksten gaat over een verkeerd oordeel (in hfd. 11 tegenover Joh. de Doper en Jezus; in hfd. 12 tegenover Jezus). Bovendien weet men dat Matteiis in 12, 34 aan de Doperprediking denkt!
   Google Scholar
• 67 Matteüs heeft een voorkeur voor dit kleine woordje: 33 45 35. Als waaginleidend partikel schrijft hij het nog negenmaal waar men met zekerheid of waarschijnlijkheid hem, en niet een bron, het plaatsen ervan moet toekennen: a) Verandering van Mc.-tekst; vgl. Mt. 12, 29 met Mc. 3, 27; Mt. 16, 26 met Mc. 8, 37. b) In Q-kontekst (Lc. zonder ἤ): vgl. Mt. 6, 31 met Lc. 12, 29; Mt. 7, 4 met Lc. 6, 42; Mt. 7, 9 met Lc. 11, 11; Mt. 7, 10 met Lc. 11, 12. c) In matteaans Sondergut: zie Mt. 20, 15. d) Nog twee analoge gevallen, Mt. 12, 5 en 26, 53, waar Matteüs, de marciaanse kontekst uitbreidend, zijn inlassing met dit vraagpartikel begint. In het licht van deze negen matteaanse wagen wordt het bevel van 12, 33 nog vreemder!
   Google Scholar
• 1968 . De vijf parabels van Mc. 4. Structuur en theologie van de parabelrede Voor bespreking van ‘redactionele’ thematisering van bepaalde woorden en wendingen zie J. LAMBRECHT, in: Bijdragen 29 (blz. 35, aant. 26.
   Google Scholar
• a) Toch valt het op dat in Mt. 7, 17 en 18 het meervoud zeker een matteaanse ingreep is; vgl. Lc. 6, 43 = Mt. 12, 33 en Mt. 7, 19. Hetzelfde geldt wel voor Mt. 7, 16. 20 (vgl. Lc. 6, 44). b) Ook in Mt. 13, 52 (S): ὅστισ ἐκβάλλει ἐκ τoῦ θησαυρoῦ αủτoῦ καινὰ καì παλαιά schrijft Matteüs een meervoud. c) oἱ ἄνθρωπoι. (Mt. 12, 36) is meervoud tegenover het Q-enkelvoud van 12, 35 = Lc. 6, 45, en λóγων (Mt. 12, 37) tegenover ῥῆμα (v. 36a).
   Google Scholar
• Voor het secundair matteaans karakter van dit woord pleiten volgende gegevens: a) Statistieken: 28 18 20 5. b) De term werd in de onmiddellijke nabijheid verschillende malen gebruikt. Het is normaal dat zo een woord gemakkelijk terugkeert, zieh als het ware redactioneel opdringt. Vgl. H. SCHÜRMANN, Sprachliche Reminiszenzen an abgeänderte oder ausgelassene Bestandteile der Spruchsammlung im Lukas- und Matthäusevangelium, in: New Test. Stud. 6 (195–960) blz. 193. c) In 12, 20 verändert Matteüs waarschijnlijk het citaat (Jes. 42, 3) een ἐξoíσει in ἐκβάλη. d) Vgl. Mt. 13, 52 (zie aant.24). e) In Mt. 8, 13; 10, 18 en 15, 17 plaatste Matteüs het woord in een ‘triplex traditio’. f) Voor Mt. 22, 13 (S) kan men vergelijken met 25, 30 (Q) waar de term waarschijnlijk reeds vrucht is van matteaanse redactie.
   Google Scholar
• Vgl. de rijke matteaanse variatie: 12, 36; 8, 11; 12, 6; 17, 12; 19, 9: λέγω δὲ ὑμîν; 5, 20; 18, 10: λέγω γὰρ ὑμîν; 5, 22. 28. 32. 34. 39. 44: ἐγὼ δὲ λέγω ὑμîν; 16, 18: κἀγὼ δέ σoι λέγω; 19, 24: πάλιν δὲ λέγω ὑμîν (herhaling van 19, 23).
   Google Scholar
• Voor het matteaanse ήμέρα κρíσεως vgl. Mt. 10, 15 met Lc. 10, 12 (alleen ήμέρα); Mt. 11, 22 met Lc. 10, 14 (alleen κρíσις); Mt. 11, 24 (redactionele herhaling). Dit laatste vers geeft trouwens een mooi parallel geval van een redactioneel toegevoegd vers dat Matteüs inleidt met λέγω ὑμîν (hier πλὴν πέγω ὑμîν, vgl. 11, 22). Het kan verder nog aangestipt worden dat ἀπoδíδωμι λóγoν een hapaxlegomenon is en dat alleen Matteüs ἀργóς (3—- -) gebruikt.
   Google Scholar
• -λóγων herneemt ῥῆμα uit v. 36a (zie aant.24); -δικαιóω: 2—5 2; -καταδικάξω: 2—2 -. Zoals in 12, 31–32 mag men ook hier wellicht spreken over theologische passiva, aangewend ter vermijding van de godsnaam.
   Google Scholar
• Jesus Vele verklaarders denken aan een soort citaat of spreekwoord, o.a. BUNDY, blz. 214; SCHMID, Mt., blz. 260; KLOSTERMANN, Mt., blz. 245.
   Google Scholar
• Loisy . Évangiles Vgl. (aant. 17), blz. 714: „un complément rédactionnel”; KLOSTERMANN, Mt., blz. 244: „Diese…Verse sind hier offenbar nicht im ursprünglichen Zusammenhang”.
   Google Scholar
• a) Voor het λαλέω mogen we verwijzen naar het drievoudig gebruik van deze term in v. 34–36 (zie aant. 25). ἔτι αủτoῦ λαλoῦντoς is matteaans. Vgl. Mt. 12, 46 (R met R-ỉδoú!) met Mt. 17, 5 (R met R-ỉδoú!! Niet in Mc., maar vgl. Lc. 9, 34: ταῦτα δὲ αủτoῦ λέγoντoς); 26, 47 (met R-ỉδoú! Vgl. met Mc. 14, 43 en Lc. 22, 47; deze laatste ook met ỉδoú!). De wending in Mc. 5, 35 werd door de inkortende Matteüs samen met het geheel van Mc. 5, 35–37 weggelaten. b) Voor ὄχλoς vgl. Mt. 12, 23 en Lc. 11, 14. 29.
   Google Scholar
• 6 Ook Lucas herschreef de bron! a) Vermelden we door hem geliefde septuagintische constructie: ἐγἑνετo…ἐν τῷ…werkwoord in pers. vorm (zonder καí); vgl. HAWKINS, Horae, blz. 17.37; K. BEYER, Semitische Syntax im Neuen Testament. Band I: Satzlehre Teil 1, Göttingen 1962, blz. 60; M. ZERWICK, Graecitas Biblica, Rome 41960, nr. 389, aant. 1; SCHMIDT, Rahmen, blz. 125. ἐπάρασα φωνήν is eveneens septuagintisch. In het N. T. Staat het alleen nog driemaal in Hand. (2, 14; 14, 11; 22, 22). Zie LAGRANGE, Lc., blz. 335; PLUMMER, LC., blz. 305–306. ἐπαíρω zelf is een lucaans voorkeurwoord: 1—5. In Mt. 17, 8 en Lc. 6, 20; 16, 23; 18, 13 Staat ἐπαíρω τoùς ὀφθαλμoúς. b) Lucas gebruikt niet ongaarne als onderwerp of lijdend voorwerp een gesubstantiveerd partieipium met lidwoord. Vgl. b.v. Lc. 8, 28 met Mc. 3, 35; Lc. 6, 47 met Mt. 7, 24; Lc. 8, 16 met Mc. 3, 21; Lc. 11, 33 met Mt. 5, 15. Voor andere voorbeelden zie S. ANTONIADIS, L'Évangile de Luc. Esquisse de grammaire et de style, Parijs 1930, blz. 160 en 171. c) Over het onbepaalde τις, door Lucas geliefd, zie DELOBEL, Onction (aant. 8), blz. 438. Er zijn nog gevallen waar dit woord van het substantief gescheiden is: vgl. 7, 36 (S; met γυνή!); 13, 1 (S); 18, 18 (anders Mc. 10. 17).
   Google Scholar
• Untersuchung Zowel Matteüs (12, 30) als Lucas (11, 23) hebben na de parabel over de overwinning van de sterke een logion over vergaren en verstrooien. Was er nog een ouder stadium van hun gemeenschappelijke bron, waarin dit logion niet stond? SCHMID, blz. 294, wijst erop dat „offenbar ἀκάθρτoν πνεῦμα das Stichwort ist, das den Spruch vom Rückfall mit der Beelzebulrede verbindet”. In het vijfde deel van onze Studie worden deze kwesties verder behandeld.
   Google Scholar
• Knox , W. L. 1953 . The Sources of the Synoptic Gospels a) Vgl. Cambridge, I blz. 33, aant. 1; en II 1957, blz. 62 en 64, aant. 1: „But to leave 16 standing as it was in his source and then to diversify his narrative by the opening words of 29, in spite of the fact that they break the connexion, is typical of Luke's slovenliness in revising his sources”. Deze hypothese krijgt enige waarschijnlijkheid wanneer men erop let dat eigenlijk ook Matteüs een dubbele reactie geeft; 12, 23 (de menigte vraagt: „Is deze soms de Zoon van David”? en 12, 24 (de Farizeeën reageren: „Deze drijft de duivelen niet uit, tenzij door Beëlzebul”). Vgl. Lucas (en Q?): 11, 15 (sommigen van hen [= menigten] zeiden: „Door Beëlzebul drijft hij de duivelen uit”) en 11, 16 (anderen, om hem op de proef te stellen, vragen een teken). Men moet de vraag stellen of het zeer matteaanse Mt. 12, 23 niet een soort compositorisch vervangstuk is van de weggelaten (of beter: uitgestelde, verplaatste) tekenvraag. b) Verschiliende commentatoren zijn echter van oordeel dat Lucas de tekenvraag naar voren bracht. Zo b.v. LOISY, Évangiles (aant. 17), blz. 700–701; KLOSTEHMANN, LC., blz. 488: „Die Beelzebulrede und die Zeichenforderungsrede, die auch bei Mt aufeinander folgen, also auch in der etwaigen Quelle zusammenstanden, hat Lc durch Vorausnahme von v. 16 noch fester miteinander verknüpft”; CREED, LC., blz. 159–160: „…Luke's transposition is intentional. His purpose is to show that Christ's healings of the possessed have the force of a sign to those who can read them aright (v. 20)”; BULTMANN, Geschichte, blz. 66: „Während in Q die Abschnitte vom Beelzebulstreit (Mt 12, 22–30//Lk 11, 14–23) und der Zeichenforderung (Mt 12, 38–42//Lk 11, 29–32) unverbunden nebeneinanderstanden, hat Lk (dit is: de evangelist Lucas) 11, 15 f. eine auf beide Stücke vorbereitende Einleitung vorausgeschickt”; ZAHN, LC., blz. 458.
   Google Scholar
• Schmid . Untersuchung Vgl. blz. 295.
   Google Scholar
• Wellhausen . Mt. blz. 60, meent dat de verwijdering misschien reeds in Q gebeurde Anders E. SCHWEIZER, πνεῦμα; in: Theol. Wört. z. N.T., VI, blz.402 en aant. 465: „Schwerlich schon Q”.
   Google Scholar
• Cranfield . Mc. Vgl. blz. 142 en 139: „We are inclined therefore to regard vv 28 f (van Mc. 3) as in its proper historical context”. Dit ontkent BUNDY, Jesus, blz. 212, ten stelligste: „This pronouncement has no natural or organic place in the Beelzebul section. It would not be provoked by the Beelzebul charge, and it is not a natural part of its refutation. Verse 30 of Mark (hfd. 3) seems to be a conscious effort to foster it firmly where originally it did not belong”.
   Google Scholar
• Tödt , H. E. 1963 . Der Menschensohn in der synoptischen Überlieferung Vgl. Gütersloh 2, blz. 110, aant. 19.
   Google Scholar
• Dit sluit echter een tweede, wel zeer theoretische mogelijkheid niet uit: misschien liet Lucas het logion in de Q-tekst der Beëlzebuldiscussie weg omdat hij een in Q aanwezige doublette vermijden wou. Tot deze conclusie zou men gedrongen worden, als zou blijken dat Matteüs in zijn Q-versie inderdaad het logion aantrof. Maar hier rijzen dan nieuwe vragen: is het wenselijk een doublette binnen de Q-overlevering te postuleren? Hoe kon Lucas uit de twee veronderstelde Q-konteksten de voorkeur geven aan de minder goede?
   Google Scholar
• Creed . Lc. Vgl. blz. 159; SCHMID, Untersuchung, blz. 293: „Unmöglich hätte er (= Lucas) sonst das Wort von der Lästerung des Heiligen Geistes hinter der Beelzebulrede weggelassen, um es in einem viel schlechteren Zusammenhang unterzubringen. Dieses Beispiel ist neben anderen ein deutlich erfassbarer Anhaltspunkt für die These, dass Lk seine Vorlagen mit grosser Treue wiedergibt”.
   Google Scholar
• Het antwoord van Jezus op de tekenvraag (Mc. 12, 39–42 = Lc. 11, 29–32) behoort niet tot het object van deze Studie.
   Google Scholar
• 90 τóτε: 90 6 14 21. Vgl. HAWKINS, Horae, blz. 8; ALLEN, Mt., blz. 13; SCHMIDT, Rahmen, blz. 124.
   Google Scholar
• 15 πρoσφέρω: 3 4 3. Een tiental keer wordt dit werkwoord door Matteüs met datief (αủτῷ) gebruikt; meestal in de meervoudsvorm (ook hier bestaat een dergelijke variante: B sy). Het passief Staat alleen nog in 18, 24. Vgl. ALLEN, Mt., inleiding blz. LXXXVI; BONNARD, Mt., blz. 179: „II n'est pas exclu que le verbe amener…, très fréquent dans Mat., qui l'emploie presque seul parmi les évangiles, fasse allusion à une pratique chrétienne primitive à „amener” les malades aux apôtres ou à leurs représentants”.
   Google Scholar
• Mt. δαιμoνíζoμαι: 7 4 1 -. Vgl. vooral Mt. 4, 24 (waarschijnlijk geschreven onder invloed van Mc. 1, 32 = Mt. 8, 16); 9, 32; 15, 22 (anders Mc. 7, 25). BONNARD, blz. 179. noteert: „formule matthéenne”.
   Google Scholar
• Mt. L W θ Φ syP vullen konsekwent aan: καì τυφλóν. Vgl. ZAHN, blz. 453, aant. 70.
   Google Scholar
• τυφλóς: 17 5 8 1. Voor toevoeging door Matteüs: zie Mt. 15, 30 en 31 (samen met andere kwalen, anders Mc. 7, 32–37); voor benadrukking: vijfmaal komt de term in de Weeënrede (Mt. 23) voor. Verder: Mt. 21, 14 is S en met 9, 27 begint het door Matteüs vanuit Mc. 10, 46–52 = Mt. 20, 29–34 geredigeerde Blindenwonder.
   Google Scholar
• a) θεραπεúω: 16 5 14 5; ὥστε: 15 13 5 8. Zie de identieke verbinding van deze twee woorden dank zij matteaanse redactie in Mt. 10, 1; vgl. ook met Mc. 6, 7 en met Mt. 15, 30–31. LAGRANGE, Mt., blz. 241, merkt op: „ἐθεράπευσεν étonne à propos d'un possédé…”. b) Het is echter ook niet helemaal zeker dat Q het woord ἐξέρχoμαι (zie Lc. 11, 14) bevatte. Vgl. DELOBEL, Onction (aant. 8), blz. 447: „ἐξέρχεσθαι, un terme technique pour les exorcismes chez les trois synoptiques, jouit vraisemblablement d'une préférence spéciale de Lc. Il y a en effet quatre cas…à côté de textes où il reprend simplement le motif de Mc. ou de Q”. Vgl. Lc. 4, 36 met Mc. 1, 27; Lc. 4, 41 met Mc. 1, 34; Lc. 8, 35b met Mc. 5, 15; Lc. 8, 38 met Mc. 5, 18.
   Google Scholar
• Bonnard . Mt. blz. 179: „le premier évangile évite plus souvent les formules trop fortes”.
   Google Scholar
• Allen . Mt. Vgl. blz. 131 en 34; anders LAGRANGE, Mt., blz. 241.
   Google Scholar
• David . 1965 . Theol. Wört. z. N.T. a): 17 7 13 11; over Jezus: 9 (of 10) 4 (of 5) 6 (ongeveer). Zeer duidelijk werd „Zoon van David” door Matteüs in Mt. 15, 22 (anders Mc. 7, 25) toegevoegd. In 9, 27, vers reeds in aant. 46 vermeld omwille van de term „blind”, Staat de uitdrukking in een door Matteüs ‘verdubbeld’ wonder (vgl. Mt. 20, 29–34). Vgl. E. LOHSE, υἱòς Δαυíδ, in, VIII, blz. 490: „Für Matthäus ist die Davidssohnschaft Jesu von besonderer Bedeutung…Deshalb übernimmt Matthäus nicht nur…, sondern hebt das judenchristliche Bekenntnis zu Jesus als dem Sohn Davids nachdrücklich hervor, indem er in mehrere Perikopen, die von dem rettenden Handeln Jesu erzählen, den Titel nachträglich einfügt” (geeft in aant. 51 recente literatuur aan); zie ook J. H. HELD, Matthäus als Interpret der Wundergeschichten, in: G. BORNKAMM—G. BARTH—J. H. HELD, Überlieferung und Auslegung im Matthäusevangelium, Neukirchen 4, blz. 208. b) Ook het vragende μήτι: 4 2 2 1 voegt Matteüs waarschijnlijk toe; vgl. Mt. 7, 16 met Lc. 6, 44 en zie Mt. 26, 25 (herhaald vanuit 26, 22). Het verwachte antwoord op de vraag door μήτι ingeleid, is in het nieuwtestamentisch Grieks niet altijd meer negatief; in Mt. 12, 23 eist de kontekst eerder een ja-antwoord. Vgl. F. BLASS—A. DEBRUNNER, Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, Göttingen 121965, nr. 427, 2 en HAENCHEN, Weg, blz. 51, aant. 17.
   Google Scholar
• Mt. blz. 179; vgl. HELD, Matthäus (aant. 50), blz. 235.
   Google Scholar
• Lagrange . Mt. blz. 241:ils repondent du tac au tac, oῦτoς après oῦτoς”; vgl. B. WEISS, Mt., blz. 236.
   Google Scholar
• Mt. Vgl. Mt. 5. 13 met Lc. 14, 35 (Q); Mt. 14, 17 met Mc. 6, 38. WELLHAUSEN, blz. 59, zegt van de wending: „schwerlich echt griechisch”.
   Google Scholar
• 1962 . Theol. Wört. z. N.T. Voor wat schrijfwijze, oorsprong en betekenis van Bεελζεβoúλ, Bεεζεβoúλ of ‘Beelzebub’ aangaat zie b.v. W. FOEIRSTER, Bεεζεβoúλ, in:, I, blz. 605–606; L. GASTON, Beelzebul, in: Theol. Zeitschr. 18 (blz. 247–255. Deze laatste opteert beslist voor de spelling ‘Bee/zebul’ en brengt ‘zebul’ in verband met de betekenis „(hemel)woning”. Hij bepaalt nog nader, want ook een tempel kan woning zijn van Baal: „The Pharisees, in accusing him of being possessed by Satan = Baalshamaim = Beelzebul, are at the same time throwing in his face his claim to have authority over the temple, his stretching out his hands against the Zebûl” (blz. 255).
   Google Scholar
• Vgl. Mt. 22, 34. 41 met Mc. 12, 28. 35.
   Google Scholar
• Bultmann . Geschichte blz. 12: „Für die Geschichte der Tradition ist…charakteristisch, dass ursprünglich die Gegner offenbar allgemein als τινές bezeichnet waren…, während Mt dafür die Pharisäer…einsetzt”; zie ook aant. 20.
   Google Scholar
• Wellhausen . Mt. Aldus o.a. blz. 59–60; KLOSTEHMANN, Lc., blz. 488.
   Google Scholar
• Untersuchung Men denkt: opdat in de standenprediking van Lc. 3, 10–14 naast het volk ook nog tollenaars en Soldaten zouden kunnen toegesproken worden. Over Lc. 11, 15. 16. 29 schrijft SCHMID, blz. 209, aant. 1: „Hier hat offenbar Lk veralgemeinert, um die jüdischen Hierarchie zu schonen”.
   Google Scholar
• Untersuchung Zie redenering blz. 132 en aant. 42 en vgl. SCHMID, blz. 295: „Dass τóτε Mt V. 38 nach dem Sprachgebrauch des Mt keine genaue Situationsbezeichnung ist,…, braucht nicht hervorgehoben zu werden”; BONNARD, Mt., blz. 183; „Le τóτε est plus pédagogique que biographique; il fait rebondir le dialogue et, en conséquence, l'enseignement de l'évangéliste”.
   Google Scholar
• Mt. ἀπoκρíνoμαι: 55 30 46 20. Het persoonlijk gebruik (en met λέγων) van dit werkwoord is eerder zeldzaam bij Mt. (en bij de twee andere synoptici). Alleen nog Mt. 25, 9. 37. 44. 45. Meestal Staat ἀπoκριθεìς…εîπεν. Voor wat de betekenis betreff zie b.v. LAGRANGE, blz. 249: „ἀπεκρíθησαν ne signifie donc pas qu'ils répondirent, mais qu'ils prirent la parole (sens araméen…)”.
   Google Scholar
• Matthäus Het omvormen van onrechtstreekse in rechtstreekse rede is vaak vrucht van secundaire bewerking; vgl. b.v. HELD, (aant. 50), blz. 235. Verder: θέλω (42 24 38 14) is hier matteaans; vgl. BONNARD, Mt., blz. 183: „Dans Mat. le verbe θέλειν exprime aussi bien un désir sincère qu'une exigence impérative”. Zowel Mc. 8, 11 als Lc. 11, 16 schrijven bovendien ζητέω, πειράζoντες, en ἀπò τoῦ of ἐξ oủρανoῦ; ze hebben geen ỉδεîν.
   Google Scholar
• Klostermann . Mt. blz. 245, wijst nog op een dubbele spanning. a) In v. 39 Staat dat Jezus antwoord geeft aan de tekenvragende schriftgeleerden en Farizeeën; maar het antwoord zelf spreekt breder over „een siecht en overspelig ge- slacht…” (vgl. v. 45). b) Niettegenstaande het feit dat het antwoord in v. 39–45 de schriftgeleerden en Farizeeën geldt, lezen we in v. 46: „terwijl hij nog aan het spreken was tot de menigten”. Daarom noteert KLOSTERMANN over v. 38: „man pflegt diese Einleitung bei Mt gegenüber Lc…für sekundär zu halten”.
   Google Scholar
• Bonnard . Mt. blz. 183 merkt echter op: „Aux pharisiens se sont joints les scribes; ce n'est pas un hasard: il va s'agir d'une question scripturaire…” (zie v. 39–40).
   Google Scholar
• Zie aant. 32.
   Google Scholar
• Lc. Zie b.v. Lc. 3, 23: 4, 15; 5, 14. 17; 7, 12; 8, 41; 17, 11; 19, 2. Vgl. B. WEISS, blz. 465; LAGRANGE, Lc., blz. 329: „καì αủτó style de Lc.”; ANTONIADIS, Évangile (aant. 32), blz. 315: „Le fait de καí un emploi étrange en le mettant devant le pronom personnel αủτóς;…On se demande comment lui qui était si bon helléniste, a pu commettre ce solécisme”. Aan te merken valt dat o.a. P 45. 75 B S καì αủτó ἦν weglaten; dit geeft dan de vereenvoudigde zin: καì ἦν ἐκβάλλων δαιμóνιoν κωφóν
   Google Scholar
• Évangile Vgl. b.v. Lc. 1, 5 (S); 11, 5 (S); 11, 27 (S) en vooral het nabije 11, 11: τíνα δὲ ἐξ ὑμῶν (= Mt. 7, 9: ἢ τíς ἐστιν ἐξ ὑμῶν); zie ANTONIADIS, (aant. 32), blz. 205.
   Google Scholar
• Antoniadis . Évangile Vgl. (aant. 32), blz. 151–152: „On se rend bien compte que pour Lc la tournure périphrastique a une valeur affective qui manque à la forme monolectique du verbe”; HAENCHEN, Weg, blz. 150: „Lk erzählt, wie auch sonst oft, mit Hilfe einer sog. periphrastischen, ‘umschreibenden’ Konstruktion: ἦν ἐκβάλλων: er war gerade dabei, auszutreiben. Diese Konstruktion dient bei Lk dazu, ein Geschehen als Hintergrund oder Voraussetzung für ein anderes Geschehen darzustellen”.
   Google Scholar
• Évangile Voor een reeks voorbeelden zie ANTONIADIS, (aant. 32), blz. 185: „Luc fait un usage très fréquent du génitif dit absolu”.
   Google Scholar
• Lc., blz. Naar het oordeel van KLOSTERMANN, 488; Mt., blz. 242, ligt ze dichter bij Q. Mt. 12, 22–23 is een „freiere Wiederholung von 9, 32 f.”. Aldus ook HELD, Matthäus (aant. 50), blz. 235, aant. 2; anders ZAHN, Mt., blz. 453–454.
   Google Scholar
• Ook deze formulering is wellicht secundair-matteaans. Ze lijkt ontstaan te zijn onder invloed van het vrij nabije Mt. 8, 10 = Lc. 7, 9.
   Google Scholar
• Matthäus HELD, (aant. 50), blz. 235, aant. 4, verwijst nog naar Mt. 21, 14–16: „An allen drei Stellen gibt er die positive Reaktion in wörtlicher Rede, und zwar so, dass im Laufe der Darstellung in seinem Evangelium die christologische Akklamation immer unverhüllter wird. Am klarsten ist sie in Mt. 21, 15 (Hosianna dem Sohn Davids), weniger deutlich in der Frage Mt. 12, 23 und ganz verborgen in dem staunenden Ausruf der Menge Mt. 9, 33”.
   Google Scholar
• Onction Hoewel geen van de synoptici (voor Lc. zie DELOBEL, [aant. 8], blz. 438) een bepaalde voorliefde vertoont voor oỉκoς (10 12 33 25) of voor oỉκíα (25 18 25 12) en men derhalve vanuit de statistieken geen verandering kan vermoeden, zal toch veilig aan- genomen worden dat in Q oîκoς stond, omdat verder in het verhaal zowel Matteüs als Lucas deze term hebben (Mt. 12, 44 = Lc. 11, 24).
   Google Scholar
• Schmid . Untersuchung Vgl. blz. 292; MANSON, Sayings, blz. 86. Anders b.v. LAGRANGE, Lc., blz. 330; TAYLOR, Mc., blz. 240; ZAHN, Lc., blz. 460; BULTMANN, Geschichte, blz. 97, die redeneert vanuit Lucas' gewoonte semitismen te vermijden en parallellismen weg te werken. Er moet echter opgemerkt worden dat in Mt. en Mc. „huis” in twee verschillende betekenissen (gezin/gebouw) wordt gebruikt, terwijl Lucas (oorspronkelijker?) slechts één betekenis kent, zij het 11, 17 in letterlijke en 11, 24 in figuurlijke zin. Dit gegeven wordt nog besproken verderop in deze Studie (derde hoofdstuk).
   Google Scholar
• πóλις: 26 8 39 42. We hebben in Mt. 12, 25 een decrescendo: βασιλεíα-πóλις-oỉκíα. πóλις werd door Matteüs toegevoegd in 8, 34 (vgl. Mc. 5, 15); 9, 1 (vgl. Mc. 2, 1); 9, 35 (met κώμη; vgl. Mc.6, 6); 10, 11.14 (met κώμη; vgl. Mc. 6, 10. 14; Matteüs compileert hier met Q: zie Lc. 10, 8. 10. 11); 21, 10 (vgl. Mc. 11, 11). Vgl. E. WENDLING, Die Entstehung des Marcus-Evangeliums. Philologische Untersuchungen, Tübingen 1908, blz. 24, aant. 2; SCHMID, Untersuchung, blz. 292, aant. 1; LAGRANGE, Mt., blz. 242; BONNARD, Mt., blz. 181; „Le terme de ville…doit être compris dans le même sens que celui de règne; ce n'est pas une ville en tant que lieu de séjour ou rassemblement d'hommes opposés les uns aux autres; c'est une ville unifiée comme puissance”.
   Google Scholar
• Lc. Vgl. de explicitatie van PLUMMER, blz. 302; „I use this language, because ye say”.
   Google Scholar
• Bultmann . Geschichte blz. 94. 95. 353, zet de toevoeging beslist op rekening van Lucas.
   Google Scholar
• George , Zie A. 1966 . Note sur quelques traits lucaniens de l'expression 'Par le doigt de Dieu (Luc XI, 20) a) in: Sciences Ecclésiastiques 18 (blz. 461–466; R. G. HAMERTON- KELLY, A Note on Matthew 12, 28 par. Luke 11, 20. in: New Test. Stud. 11 (1965) blz. 167169; C. S. RODD, Spirit or Finger, in: Exp. Times 72 (1960–61) blz. 157–158; J. E. YATES, Luke's Pneumatology and Lk. 11, 20, in: Studia Evangelica, II (Texte u. Linters. 87), Berlijn 1964, blz. 295–299. b) Voor lucaanse weglating vgl. vooral Lc. 21, 15: στóμα καì σoφíα met Mc. 13, 11: τò πνεῦμα ἅγιoν c) De tegenargumenten zijn niet doorslaggevend:—Matteüs zou de anthropomorfische spreekwijze vermeden hebben.—Matteüs wilde de polemiek met de Farizeeën meer expliciet maken.—Het zou onwaarschijnlijk zijn dat Jezus tijdens zijn openbaar leven over de Geest gesproken heeft.—Lucas is de evangelist van de Geest, dus kan hij zo een verandering niet hebben uit- gevoerd.—Matteüs heeft veranderd onder invloed van Mc. 3, 29: lastering tegen de Heilige Geest.
   Google Scholar
• Weiss , B. Lc. Vgl. blz. 466; H. SCHÜRMANN, Der Paschamahlbericht Lk 22. (7–14.) 15–18, Münster Westf. 1953, blz. 100. Zie ook ANTONIADIS, Évangile (aant. 32), blz. 104.
   Google Scholar
• C W θ, de Lake-groep, vi en vg.
   Google Scholar
• -ἐνθúμησις: 2—- 1; -διανóημα:—- 1 -. Ook in Mt. 9, 4 (anders Mc. 2, 8) voegt Matteüs dit woord toe; hij antieipeert er als het ware de wending van 12, 25: καì εỉδὼς ὁ Ἰησoῦς τὰς ἐνθυμήσεις αủτῶν εîπεν Matteüs alleen heeft bovendien tweemaal het werkwoord ἐνθυμέoμαι: in 9, 4 (anders Mc. 2, 8) er 1, 20 (S). Vgl. SCHMID, Untersuchung, blz. 292.
   Google Scholar
• Béatitudes Het is bekend dat Lucas graag samengestelde werkwoorden vormt. Vgl. DUPONT, (aant. 5), blz. 48: „…la préférence de Luc pour les composés”; ANTONIADIS, Évangile (aant. 32), blz. 190 en 99: „Il (= Lucas) affectionne les verbes composés; on remarquera que 113 de ses verbes sont attestés simples et en composition, parfois sans que le sens l'exige. On constate alors que Lc non seulement appréhende la monotonie, mais évite, dans la mesure du possible, de reproduire par les mêmes mots un incident qu'il puise ou qu'il retrouve dans Mc ou Mt. Les préfixes sont pour lui un moyen commode de varier sans trop paraphraser”.
   Google Scholar
• Schmid . Untersuchung Vgl. blz. 292.
   Google Scholar
• Lc. a) Toch stamt εỉ δὲ van Lc. 11, 18 waarschijnlijk uit Q: „als nu ook Satan…”. δέ duidt op een toepassing na de algemene Stelling in 11, 17 (anders ZAHN, blz. 461, aant. 40). Hiertegen kan niet ingebracht worden dat δὲ καí (3 2 25 7) een lucaanse wending is; de betekenis is te verschillend. b) Ook het δέ van Lc. 11, 19 zal dan wel in Q gestaan hebben: het zou, ook inhoudelijk gezien, vreemd zijn dat op een eerste εỉ δέ een καì εỉ volgt, waarna een ander εỉ δέ Staat. Anders LAGRANGE, Mt., blz. 243.
   Google Scholar
• Das wahre Israel. Studien zur Theologie des Matthäus-Evangelium Dat ook in Mt. 12, 28 ‘rijk Gods’ Staat en niet het matteaanse ‘rijk der hemelen’ is wel alleen uit de bron te verklaren. Vgl. W. TRILLING, München 31964, blz. 59: „…es gibt kein Beispiel für βασιλεíα τoῦ Ɵεoῦ in Redaktionsstücken”. Hij had reeds op dezelfde blz. opgemerkt: „Da Matthäus τoῦ Ɵεoῦ in Q wie in den Markus-Texten durch sein τῶν oủρανῶν in gleicher Weise zu ersetzen pflegt, erhebt sich die Frage, warum er es hier (= Mt. 12, 28) beibehalten hat. Die nächste Erklärung scheint im Kontext zu liegen. Da vorher in Vers 26 van der βασιλεíα αủτoῦ (= τoῦ σατανᾶ) die Rede ist, könnte sich als Zeichen schärferer Kontrastierung der Gegensatz der Personen nahegelegt haben”. Zie ook nog C. S. RODD, Spirit (aant. 77), blz. 157–158; ALLEN, Mt., blz. 135; BONNARD, Mt., blz. 181. aant. 2; LAGRANGE, Mt., blz. 243: „cela (= ‚de Dieu’) était exigé ici pour correspondre au début du verset plus exactement”.
   Google Scholar
• S en (vooral voor Lc. 11, 22) nog andere getuigen schrijven na σκoρπíζει een με. Deze toevoeging dankt waarschijnlijk haar ontstaan aan een behoefte aan parallellisme: het με in het tweede lid zou beantwoorden aan het κατʾ ἐμoῦ van het eerste.
   Google Scholar
• Mt. Vgl. Mt. 23, 37. Zie b.v. KLOSTERMANN, blz. 243; WELLHAUSEN, Mt., blz. 60; BONNARD, Mt., blz. 182: „Jésus est le Rassembleur des derniers jours”; PLUMMER, LC., blz. 303–304; GRUNDMANN, LC., blz. 239 (met verwijzing naar Jes. 40, 11: Ez. 34).
   Google Scholar
• Mt. Zie b.v. Mt. 3, 12 = Lc. 3, 17; Mt. 6, 26; Lc. 12, 17. 18; Joh. 4, 36; en vgl. B. WEISS., blz. 239.
   Google Scholar
• Mc. Vgl. TAYLOR, blz. 242; SWETE, Mc., blz. 66.
   Google Scholar
• Voor het matteaanse ἤ zie aant. 22.
   Google Scholar
• Van de synoptici schrijft in de evangeliën alleen Matteüs het enkelvoudige άρπάζω (3—- 2); behalve in Mt. 12, 21 nog in 11, 12: βιασταì άρπάζoυσι (Lc. 16, 16 heeft βιάζεται) en in 13, 19 (Mc. 4, 15 heeft αïρει).
   Google Scholar
• 1962 . L' „Homme fort” de Lac XI, 21–22 in: Nov. Test. 5 (-63) blz. 5–9. Anders SCHMID, Untersuchung, blz. 292: hij stelt dat Lucas in 11, 21–22 „die von Mk unabhängige Fassung der Parabel vom Starken, der nur durch einen Stärkeren bezwungen werden kann, in urprünglicher Gestalt bewahrt” heeft. Vgl. F. HAHN, Christologische Hoheitstitel. Ihre Geschichte im frühen Christentum, Göttingen 1963, blz. 248, aant. 1: „der relativ selbständige…Spruch Lk 11, 21 f. dürfte…auf eigener Überlieferung beruhen” (Q?).
   Google Scholar
• Wat de woorden betreff, zie καθωπλισμένoς, αủλή (in de betekenis van privéwoning), πανoπλíα, νικάω. Van de synoptici gebruikt alleen Lucas deze vocabula.
   Google Scholar
• Theol. Wört. z. N.T. Vgl. ἐν εỉρήνῃ in de betekenis van „in veiligheid, veilig”. Zie hierover W. FOERSTER, ε ỉ ρ ή ν η, in:, II, blz. 405–407; LEGASSE, Homme (aant. 91), blz. 7. Men kan voor het „vertrouwen op rijkdom” verwijzen naar Spr. 11, 28; Ps. 49 (8), 7. Vgl. SWETE, Mc., blz. 66–67.
   Google Scholar
• Homme καì τῶν ỉσχυῶν μεριεî (Lc.: διαδíδωσι) σκῦλα. LEGASSE, (aant. 91), blz. 6, spreekt over een Ebed-theologie. Men zal moeilijk aannemen dat een oorspronkelijke Jes.-allusie door de traditie (b.v. Marcus en Matteüs) veronachtzaamd zou zijn geworden. Voegen we daarbij het feit dat septuagintstijl door Lucas geliefd wordt en dat hij reeds in 11, 20 met δάκτυλoς op de Septuagint alludeerde. Zonder te veel risico kan men uit dit alles besluiten dat de tekst als vrucht van lucaanse wijziging mag aangezien worden. Vgl. nog Jes. 49, 24: μὴ λήμψεταí τις παρὰ γíγαντoς σκῦλα; en Ps. Sol. 5, 4: oủ γὰρ λήψεται σκῦλα ἄνθρωπoς παρὰ ἀνδρòς δυνατoῦ.
   Google Scholar
• 8 Vgl. de woordkeuze: αủλή (waarschijnlijk in plaats van oîκoς), τὰ ὑπάρχoντα (lucaans!: 3—2; vgl. DELQBEL, Onction—aant. 8 -, blz. 447 en aant. 137) en πανoπλíα (waarschijnlijk in plaats van σκεúη) ἐφʾ ῇ ἐπερoíθει, σκῦλα. De hele zin is te vergelijken met de parabel van de onverstandige rijke, Lc. 12, 16–21.
   Google Scholar
• διαδíδωμι (-—2 1) gebruikt alleen Lucas. Vgl. ook Lc. 12, 33.
   Google Scholar
• Légasse . Homme (aant. 91), blz. 9.
   Google Scholar
• Ook waarschijnlijk wat het samengestelde werkwoord aangaat; zie aant. 81.
   Google Scholar
• The Coptic ‘Gospel of Thomas’ Ook het Koptisch Thomasevangelie (zie b.v. synopse van ALAND, Appendix I, nr. 35) geeft een versie van deze kleine parabel. Hij is verwant met de Mc.-tekst, maar lijkt ons niet bruikbaar voor een Q-reconstructie. G. QUISPEL, in: New Test. Stud. 5 (1957–58) blz. 280, wil kontakt met vóórsynoptische traditie aan- vaarden. Het indicium dat, zo meent hij, bestaat in een verschillende vertaling van het Arameese anas (βιάζoμαι of νικάω, geweld aandoen, overwinnen in het Th.-ev. en Lc.; διαρπάζoμαι, plunderen, roven in Mt. en Mc), is zwak. Zijn meer algemene onderstellingen en zienswijzen in deze moeten overigens in vraag gesteld worden. Voor een bespreking van dit logion zie W. SCHRAGE, Das Verhältnis des Thomas-Evangeliums zur synoptischen Tradition und zu den koptischen Evangelienübersetzungen, Berlin 1964, blz. 88–90; GRUNDMANN, LC., blz. 239. Ook het zeer composiete logion 21 maakte gebruik van Mc. 3, 27 = Mt. 12, 29 = Lc. 11, 21–22; vgl. SCHRAGE, Ibid., blz. 67–68.
   Google Scholar
• Ook Lucas (11, 24) gebruikt de term.
   Google Scholar
• Lc. Het ἐπάν (1—2 -) is waarschijnlijk lucaanse redactie. Ook in 11, 34: ἐπὰν δὲ πoνηρòς ᾖ (anders Mt. 6, 23: ἐάν) schijnt Lucas te hebben veranderd. Zie de nota van PLUMMER, blz. 303, over het verschil tussen ὅταν + conj. pres. („whenever…all the while that”) en ἐπὰν δέ + conj. aor. („after”). Vgl. de lucaanse frequentie van de met ἐπí samengestelde werkwoorden (o.a. in hetzelfde vers 11, 22: ἐπελθών) en ἐπí zelf (120 73 160 165)
   Google Scholar
• Uit Lc. 11, 26 = Mt. 12, 45 blijkt dat Q bij de Terugkeer van de geest dit woord εỉσελθóντα gebruikt.
   Google Scholar
• Vgl. Lc. 17, 31 met αἴρειν τὰ σκεúη
   Google Scholar
• Voor een Q-πρῶτoν…καì τóτε vgl. Mt. 7, 5 = Lc. 6, 42. Waarschijnlijk heeft Lucas het ook in 12, 31 (vgl. Mt. 6, 33) weggelaten.
   Google Scholar
• Homme Ook voor de Q-tekst zou dan gelden wat LEGASSE, (aant. 91), blz. 7, met verwijzing naar TAYLOR, MC., blz. 242, over einde Mc. 3, 27 schrijft: „La redondance de la fin du logion, καì τóτε τὴν oỉκíαν αủτoῦ διαρπάσει, pourrait recouvrir une phraséologie sémitique”.
   Google Scholar
• Met καì τóτε zou de zin zeer stroef zijn.
   Google Scholar
• 1965 . The Temptation and the Passion. The Markan Soteriology Er mag op gi-wezen worden dat in Mc. 5, 3–4 het gebonden-worden door mensen de bezetene geen baat brengt. Vgl. E. BEST, Cambridge blz. 12: „The conception of the binding of evil spirits is common in the apocalyptic writings”. Hij verwijst naar Jes. 24, 21–22; Tob. 8, 3; 1 Hen. 10, 4–5.11–12; 18, 12—19, 2; 21, 1–6; 54, 4–5; Test. Lev. 18, 12; Jub. 48, 15. Vgl. TAYLOR, Mc., blz. 241; LAGRANGE, Mc., blz. 73; H. C. KEE, The Terminology of Mark's Exorcism Stories, in: New Test. Stud. 14 (1967–68) blz. 245. GRUNDMANN, Lc., blz. 239, heeft veel aandacht voor Qumran en, in Mc., blz. 84, citeert hij aangaande σκεúη (zie Mc. 3, 27 = Mt. 12, 29) Test. Naft. 8: „Der Teufel wird ihn bewohnen wie sein eigenes Gefäss”.
   Google Scholar
• 1957 . Temptation (aant. 107), blz. 10–15 (vooral blz. 13). Zie B. WEISS, Mt., blz. 239: „Mit Recht findet man hier (= Mt. 12, 29) eine Anspielung auf die prinzipielle Überwindung des Satans in der Wüste”; CRANFRELD, Mc., blz. 138; SWETE, Mc., blz. 67: „The initial victory was won at the Temptation”; W. FOERSTER, σ α τ α ν ᾶ ς, in: Theol. Wort. z. N.T., VII, blz. 159–160; J. M. ROBINSON, The Problem of History in Mark, Londen blz. 31–32; F. BÜCHSEL, Der Geist Gottes im Neuen Testament, Gütersloh 1926, blz. 179; W. GRUNDMANN, ỉ σ χ ú ω, in: Theol. Wört. z. N.T., III, blz. 404. J. DUPONT, L'origine du récit des tentations de Jésus au désert, in: Rev. Bibi. 73 (1966) blz. 69–70, commentarieert het logion en bespreekt verschillende verklaringen; in aant. 113 besluit hij: „De nombreux auteurs se sont interrogés sur le moment précis auquel Jésus a ligoté Satan, et ils ont cru pouvoir faire coïncider cet événement avec la tentation au désert (…);…nous considérons cette hypothèse comme dépourvue de tout fondement. S'il y a lieu de préciser, il faut dire simplement que l'enchaînement de Satan coïncide avec la mission de Jésus”. Zie ook SCHWEIZER, Mc., blz. 47; KLOSTERMANN, Mc., blz. 31. Vgl. LAGRANGE, Lc., blz. 332: „Quand la victoire a-t-elle été remportée? C'est probablement dans le ciel que s'était livrée cette bataille…”; GRUNDMANN, Mc., blz. 84: „…sie (= die Überwältigung des Starken) ist ein himmlischer Vorgang…Im Zusammenhang des Markus-Evangeliums aber ist die Bindung des Satans ein Sieg über ihn bei der Versuchung in der Einöde erfolgt…”.
   Google Scholar
• Voor de wending oὖτoς ἔσται zie Mt. 24, 27. 37. 39 (met καí); 13, 40. 49. Door einde v. 45 wordt de parabel van de Terugkeer vrij artificieel betrokken op de toekomstige ontrouw van de joden. Zie blz. 130 en aant. 35.
   Google Scholar
• Dit τóτε is in Lc. 11, 24 betuigd door P 75 B θ C sabo, kan echter harmonisatie zijn. τóτε is zeer matteaans (zie aant. 42).
   Google Scholar
• Mt. Het aantal bij het onderwerp bijgestelde participia valt op: behalve μὴ εὑρíσκoν nog ζητoῦν (Mt. 12, 43 = Lc. 11, 24), ἐλθóν (Mt. 12, 44 = Lc. 11, 25), εỉσελθóντα (Mt. 12, 45 = Lc. 11, 26). Vgl. LAGRANGE, blz. 251: „καí;…moins lié que dans Lc., d'où τóτε (style de Mt.) au v. suivant”. Voor SCHMID, Untersuchung, blz. 295, en LAGRANGE (!), Le., blz. 335, is Lucas secundair.
   Google Scholar
• 21 - ὑπoστρέφω:—- 21 11;—ἐπιστρέφω: 4 4 7 11.!SCHMID, Untersuchung, blz. 295, denkt dat Lucas secundair is.
   Google Scholar
• Untersuchung Vgl. SCHMID, blz. 295; LAGRANGE, Mt., blz. 251.
   Google Scholar
• Untersuchung σχoλάζω: 1—- In het N.T., behalve de onzekere lezing in Lc. 11, 25 (zie aant. 115), alleen nog in 1 Kor. 7, 5. SCHMID, blz. 295, zet de weglating op naam van Lucas.
   Google Scholar
• Dit geldt voor een mogelijk δέ na het inleidende ὅταν in Lc. 11, 24 (vgl. Mt. 12, 43), voor σχoλάζoντα in Lc. 11, 25 (vgl. Mt. 12, 44) en μεθʾ ἑαυτoῦ in Lc. 11, 26 (vgl. Mt. 12, 45). Harmonisatie is niet uitgesloten.
   Google Scholar
• Klostermann . LC. blz. 489. Zie ook PLUMMER, Lc., blz. 304; CREED, Lc., blz. 162. En vgl. GRUNDMANN, LC., blz. 240 over Lc. 11, 28: „Gottes Wort hören und bewahren—das ist die Hilfe gegen den Rückfall unter die dämonische Herrschaft!”. Ook in de uit- drijving van Mc. 9, 25 wordt blijkbaar met terugkeer rekening gehouden: ἔξελθε ἐξ αủτoῦ καì μηκέτι εỉσέλθῃς εỉς αủτóν
   Google Scholar
• Wellhausen . Mt. Vgl. blz. 63: „Mt 12, 43–45 steht bei Lc (11, 24–26) vor 12, 37–42, und zwar mit Recht, denn das Stück setzt die Beelzebulrede fort und bildet deren Schluss in Q”.
   Google Scholar
• Het hele vers 47 ontbreekt in een aantal handschriften: B S+ ff1 k sysc sa. Toch wordt het door de kontekst en vooral door einde v. 48 geëist. Bovendien heeft het het voorkomen van matteaanse redactie. Het grijpt terug op v. 46. Indien dit vers authentiek is, dan stamt ook dit εîπεν (vgl. Lc. 11, 27) wellicht uit Q.
   Google Scholar
• Horae Zeer matteaans is de verandering van „God” in „mijn vader in de hemel”. Matteüs schrijft de wending elf keer! Zie HAWKINS, blz. 7 en 12.
   Google Scholar
• Trocm , É . La formation de l'Évangile selon Marc Paris 1963, blz. 105. Voor 12, 49 zie b.v. ALLEN, Mt., blz. 142: „It is Mt.'s manner to make the reference apply specially to the disciples”; BONNARD, Mt., blz. 187: „Comme bien souvent, Mat. seul fait ici mention des disciples; sans doute pense-t-il à la fois à ceux qui suivaient Jésus et aux chrétiens de l'Église à laquelle il s'adressait”.
   Google Scholar
• 1961 . Protolukanische Spracheigentümlichkeiten? Voor inleidend vers zie aant. 32. Ook βαστάζω (3 1 5 5) in v. 27b lijkt op Lucas' redactie terug te gaan; vgl. de bespreking van deze term door H. SCHÜRMANN, in: Bibl. Zeitschr. 5 (blz. 279. Voor het emfatische αủτòς δέ (v. 28) zie aant. 78. μενoῦν (volgens vele handschriften met γε: 4—84) is een synoptisch hapaxlegomenon.
   Google Scholar
• 1963 . Das Thomasevangelium und das lukanische Sondergut in: Bibl. Zeitschr. 7 (blz. 240: „Vielleicht verrät Lk. 11, 271 sich in Mt auch noch durch eine Reminiszenz: Als Matthäus Lk 11, 29–32 = Mt 12, 38–42 las und vor Lk 11, 24–26 = Mt 12, 43–45 einfügte, las er auch das übergangene Apophthegma Lk. ll, 27f. Dabei assoziierte die Vokabel κoιλíα Jon 2, 1, mit Hilfe welcher Stelle Matthäus dann die undeutliche Andeutung von Lk 11, 30 zu der Auferstehungsprophetie von Mt 12, 40 ausbaute”.
   Google Scholar
• Schürmann , H. 1953 . Die Dubletten im Lukasevangelium. Ein Beitrag zur Verdeutlichung des lukanischen Redaktionsverfahrens Vgl. in: Zeitschr. f. kath. Theol. 75 (blz. 340. In aant. 15 geeft hij een lijst van „Wiederholungen…stereotyper Formeln und verwandter Wendungen” die naar zijn mening niet als echte doubletten kunnen worden beschouwd.
   Google Scholar
• Grundmann . Lc. Vgl. blz. 237: „Da dieses Stück wahrscheinlich aus SLk stammt, gehört die Komposition Lukas zu”.
   Google Scholar
• Schmid . Untersuchung Vgl. blz. 294–295.
   Google Scholar
• Verhältnis Voor de secundariteit van het Thomaslogion 79a zie de bespreking van SCHRAGE, (aant. 99), blz. 164–168; van het logion 99, Ibid., blz. 185–189 en SCHÜRMANN, Thomasevangelium (aant. 122), blz. 240–241.
   Google Scholar
• Zie b.v. een Q-tekst in Mt. 7, 21: ὁ πoιῶν τò θέλημα = Lc. 6, 46: oủ πoιεîτε ἃ λέγω…; in hoeverre zijn beide redactioneel? Vgl. ook Jak. 2, 22–25, waarover PLUMMER, Lc., blz. 306, schrijft: „S. James may have been present and heard this reply!”.
   Google Scholar
• Schweizer , E. Vgl. π ν ε ῦ μ α (aant. 36), blz. 401: „Alle Geistaussagen über Jesus unterstreichen darum nur seine Einzigartigkeit, seine „eschatologische” Stellung, die Tatsache, dass in ihm wirklich Gott selbst da ist, wie er nirgends sonst da ist”.
   Google Scholar
• 1954 . Christ the Conqueror. Ideas of Conflict and Victory in the New Testament a) Vgl. de commentaar van R. LEIVESTAD, Londen blz. 45: „Jesus is thinking on distinctly dualistic lines. What is not of God, is of the devil; what is not of the devil, is of God. Tertium non datur”. b) Wat de ỉσχυρóς-terminologie betreff vgl. W. GRUNDMANN, ỉ σ χ ú ω (aant. 108), blz. 402–405. Het artikel van KEE, Terminology (aant. 107), blz. 232–246, roept langs zijn studie van de term g' r = ἐπιτιάω (= onder controle brengen) een juist beeld op van de sterkere exorcist, van God. c) Mensen kunnen zo iets niet. Zie Mc. 5, 3: oủδεìς ἐδúνατo…; Mc. 9, 18: oủκ ἴσχυσαν…; en vgl. 1 Kor. 10, 22: ἢ παραζηλoῦμεν τòν κúριoν, μὴ ỉσχυρóτερoι αủτoῦ ἐσμεν; Apok. 18, waar het ‘sterke’ Babylon (v. 10) door de sterkere God (v. 8) geoordeeld wordt. d) SCHLIER, Mächte (aant. 2), blz. 20–36, beschrijft zeer goed hoe duivel en boze geesten sterke machtswezens zijn.
   Google Scholar